دین حداکثری و مسئله منطقة الفراغ

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#عقیل_رضانسب
#یادداشت_23
#جلسه_123

💠 #دین_حداکثری و مسئله #منطقة_الفراغ

🔺از طرفی در آیات قرآن تصریح شده است که وَ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ يٰابِسٍ إِلاّٰ فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ ﴿الأنعام‏، 59﴾ و روایات هم همین معنا را تصریح کردند، در خطبه حجة الوداع آقا رسول الله (ص) می فرمایند: يَا أَيُّهَا النَّاسُ وَ اللَّهِ مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ أَمَرْتُكُمْ بِهِ وَ مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ النَّارِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَّا وَ قَدْ نَهَيْتُكُمْ عَنْه‌ و امثال این آیات و روایات.
🔺از طرفی می بینیم که همیشه دچار مسائل مستحدثه ای هستیم که نو به نو برای بشر ایجاد می شود که قبلا اصلا مطرح نبوده است، مخصوصا در حیطه اداره جامعه و حکومت داری این مسائل شدت و عمق بیشتری می یابند.
🔺یکی از نظریه هایی که در اینجا توسط دانشمند شهید، سید محمدباقر صدر ارائه شده است نظریه #منطقة_الفراغ است که قائل است دین در برخی مسائل حکم شرعی معینی ندارد ولی به حاکم اسلامی اجازه داده است تا در برخی مسائل اجتماعی، با درنظرگرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.
🔺این نظریه را می شود طوری خوانش کرد که مورد طبع و رضایت لیبرال ها است و از آن به یک دین حداقلی قائل شد که خیلی از امور مخصوصا اجتماعی را به خود انسان ها واگذار کرده است که با عقل خودشان هر کاری خواستند بکنند. همانطور که نظریه #خطابات_قانونیه حضرت امام با به هم زدن رابطه عبد و مولی به رابطه قانون گذار و شهروند، نیز توسط برخی لیبرال ها مصادره شده و دارد علیه خودش به کار می رود.

🔹 اما به نظر می رسد که اگر بتوانیم تقابل بین مسائل مستحدثه و حداکثری بودن دین را برطرف کنیم روح این نظریه نیز خودش را نشان می دهد.
🔺در خود دین راهکارهایی برای به بن بست نرسیدن احکام دینی در مقابل با مسائل نو ظهور در نظر گرفته شده که مانع از این بن بست می گردد.
🔺خود اینکه به مرور هر چه به سمت ائمه متأخر می آییم دستگاه فقاهت کاملا تثبیت می شود و مردم به فقها رجوع داده می شوند، با وجود اینکه در همان زمان هم فقها با هم اختلاف نظرهایی داشته اند، و همچنین این نکته که فقیه به عنوان حاکم اسلامی تعیین می شود.
🔺دستگاه فقاهت با همه ابزارهایی که برای کشف حکم دارد و مخصوصا با مهم بودن مسئله عقل که عناصری مانند زمان و مکان و مصلحت را جدی می کند؛ و همچنین حاکم اسلامی که با یک ذائقه فقهی مصدریت امر را به دست می گیرد؛ باعث می شوند که در مواجهه با مسائل مستحدثه در فقه شیعه بن بستی وجود نداشته باشد و فقیه و حاکم تلاش می کنند که در این مسئله حکم خدا را کشف کنند و همان را جاری کنند.

🔹 با این تبیینی که شد معلوم می شود که ابزارهایی مانند منطة الفراغ برای تبیین همین نکته است که در برخی عرصه های جدید مخصوصا در امور حاکمیتی ممکن است در ادله شرعیه ای که به دست ما رسیده است چیزی که مستقیم جواب آن مسئله باشد یافت نشود، اما حاکم اسلامی چون فقیه است و اساسا مشروعیت بودن او در عرصه حاکمیت به این است که او می خواهد فقه را جاری کند، اجاره می یابد که با در نظر گرفته عنصر زمان و مکان و مصلحت و سایر امور عقلی و عقلایی و تحت سیطره یک ذهن فقهی که به عنوان فقیه یافته است؛ احکامی را وضع کند تا جامعه اسلامی در بن بست نماند.
🔺لذا بحث #منطقه_الفراغ را به این شکل اگر تبیین کنیم با بحث #دین_حداکثری به تهافت و تناقض کشیده نمی شوند.

💠 آیات مورد استفاده در بحث #توحید_در_تشریع

🔺 حضرت آقا در بحث توحید در تشریع که عبارت کلیدی آن این است که «[توحید] صلاحیت هر گونه طراحى و کارگردانى مستقل و خودسرانه در امور جهان و انسان را از هر کسى جز خدا سلب مى‌کند. … پس هر گونه دخالتى از سوى دیگران در تعیین مسیر و خط‌مشى عملى انسانها، دست‌اندازى به قلمرو خدائى و ادعاى الوهیت، و موجب شرک است.» دو آیه را به عنوان شاهد خودشان در این بحث می آورند:

1️⃣ فلاٰ وَ رَبِّک لاٰیؤْمِنُونَ حَتّٰى یحَکمُوک فِیمٰا شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لاٰیجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّٰا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً ﴿النساء،65﴾

2️⃣ و مٰا کٰانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لاٰ مُؤْمِنَةٍ إِذٰا قَضَى اَللّٰهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکونَ لَهُمُ اَلْخِیرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یعْصِ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاٰلاً مُبِیناً ﴿الأحزاب‏،36﴾

❇️ بررسی
🔺 به نظر می رسد که آن چیزی که در متن ادعا شده است با وجود اینکه این آیات بالاخره با یک فاصله ای آن را می رسانند و آیه اول مطلوبش این است که بگوییم وقتی که تکلیف این است که باید در هر اختلافی به رسول مراجعه کنید و هر چه گفت گوش کنید، پس معلوم است که شما حق هیچ گونه طراحی از جانب خود ندارید! و آیه دوم هم مطلوبش این است که بگوییم وقتی خدا چیزی می گوید مؤمن نباید احساس کند اختیار دارد که بکند یا نکند، پس معلوم می شود که تو باید دائم گوش به حرف خدا باشی نه خود نقشه بکشی.
🔺 اما باید کلی واسطه زده شود تا این چیزی که مطلوب ما است از آیات برداشت شود، می شود گفت که آیه اول در زمانی که به اختلاف و مشاجره کشیدید باید به رسول خدا مراجعه کرده و هر چه گفت گوش کنید؛ ولی واقعا ظاهر آیه این را نمی گوید که به صورت مطلق هر نوع تعیین خط مشی برای زندگی بشری از ناحیه شما شرک است!
🔺 آیه دوم هم به همین شکل است که ظاهر آن این است که وقتی که امری از جانب خدا آمد شما باید گوش کنید؛ از ظهور آیه به سختی می شود این را در آورد که شما دیگر حق هیچ نوع طراحی و کارگردانی در زندگی بشری را ندارید. یا حتی می شود گفت آیه مربوط به زمانی است که امری روشن از جانب خدا آمده باشد، اگر در جایی امر روشنی نبود چه کنیم.
🔺 در یک کلام هر دو آیه اطلاقی به این شدت که در متن بیان شده است ندارند.

🌐 اما به نظر می رسد که دو دسته آیات دیگر را بشود اینجا برای این بحثی که مؤلف محترم آورده است به عنوان شاهد آورد:
🌟 دسته اول: آیاتی که حکم را به خدا اختصاص می دهند.
این آیات تعدادشان زیاد است و برای مثال 11 آیه زیر را در یک جستجوی اولیه به دست آورده ام:
1️⃣ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاّٰ أَسْمٰاءً سَمَّيْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُكُمْ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ إِنِ اَلْحُكْمُ إِلاّٰ لِلّٰهِ أَمَرَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِيّٰاهُ ذٰلِكَ اَلدِّينُ اَلْقَيِّمُ وَ لٰكِنَّ أَكْثَرَ اَلنّٰاسِ لاٰ يَعْلَمُونَ ﴿يوسف‏، 40﴾

2️⃣ قلْ إِنِّي عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ كَذَّبْتُمْ بِهِ مٰا عِنْدِي مٰا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ اَلْحُكْمُ إِلاّٰ لِلّٰهِ يَقُصُّ اَلْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ اَلْفٰاصِلِينَ ﴿الأنعام‏، 57﴾

3️⃣ ثمَّ رُدُّوا إِلَى اَللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ اَلْحَقِّ أَلاٰ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ اَلْحٰاسِبِينَ ﴿الأنعام‏، 62﴾

4⃣ ثمَّ رُدُّوا إِلَى اَللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ اَلْحَقِّ أَلاٰ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ اَلْحٰاسِبِينَ ﴿الأنعام‏، 62﴾

5⃣ و هُوَ اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ لَهُ اَلْحَمْدُ فِي اَلْأُولىٰ وَ اَلْآخِرَةِ وَ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿القصص‏، 70﴾

6⃣ و لاٰ تَدْعُ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هٰالِكٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿القصص‏، 88﴾

7⃣ إنّٰا أَنْزَلْنَا اَلتَّوْرٰاةَ فِيهٰا هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا اَلنَّبِيُّونَ اَلَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هٰادُوا وَ اَلرَّبّٰانِيُّونَ وَ اَلْأَحْبٰارُ بِمَا اُسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتٰابِ اَللّٰهِ وَ كٰانُوا عَلَيْهِ شُهَدٰاءَ فَلاٰ تَخْشَوُا اَلنّٰاسَ وَ اِخْشَوْنِ وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآيٰاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْكٰافِرُونَ ﴿المائدة، 44﴾

8⃣و كَتَبْنٰا عَلَيْهِمْ فِيهٰا أَنَّ اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ اَلْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ اَلْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ اَلْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ اَلسِّنَّ بِالسِّنِّ وَ اَلْجُرُوحَ قِصٰاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّٰارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلظّٰالِمُونَ ﴿المائدة، 45﴾

9⃣و لْيَحْكُمْ أَهْلُ اَلْإِنْجِيلِ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فِيهِ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْفٰاسِقُونَ ﴿المائدة، 47﴾

🔟إنّٰا أَنْزَلْنَا اَلتَّوْرٰاةَ فِيهٰا هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا اَلنَّبِيُّونَ اَلَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هٰادُوا وَ اَلرَّبّٰانِيُّونَ وَ اَلْأَحْبٰارُ بِمَا اُسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتٰابِ اَللّٰهِ وَ كٰانُوا عَلَيْهِ شُهَدٰاءَ فَلاٰ تَخْشَوُا اَلنّٰاسَ وَ اِخْشَوْنِ وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآيٰاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْكٰافِرُونَ ﴿المائدة، 44﴾

🌟 دسته دوم: آیاتی که مالکیت را به خداوند اختصاص می دهند.
در یک جستجوی اولیه 3 آیه زیر یافت شد:

1️⃣تبٰارَكَ اَلَّذِي بِيَدِهِ اَلْمُلْكُ وَ هُوَ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿الملك‏، 1﴾

2️⃣ و اِتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لاٰ يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ وَ لاٰ يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً وَ لاٰ يَمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لاٰ حَيٰاةً وَ لاٰ نُشُوراً ﴿الفرقان‏، 3﴾

3️⃣ و لَهُ مَنْ فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قٰانِتُونَ ﴿الروم‏، 26﴾

📝 برخی آیات شبیه به آیات مورد استناد مؤلف

1️⃣ (یا أَیُّهَا الّذینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فى شَىْء فَرُدُّوهُ إِلَى اللّه ِوالرَّسُول إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَومِ الآخِر ذلِكَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً) (نساء/59).

2️⃣ (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ یَزْعُمُونَ انّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْكَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاكَمُوا إِلَى الطّاغُوت وَقد أُمِرُوا أَنْ یَكْفُرُوا بِهِ وَیُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِیداً) (نساء/60).

3️⃣ (سَمّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوكَ شَیئاً وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُقْسِطینَ)(مائده/42).

.