نسبت اختیار با مسئولیت

#يادداشت
#مشخصات_اسلام
#عقيل_رضانسب
#يادداشت_243
#جلسه_322

💠 نسبت اختیار با مسئولیت

در مشخصه 22 از مشخصات مربوط به بخش جهان بینی کتاب مشخصات اسلام شهید مطهری گفته است که اینکه انسان مختار آفریده شده است یکی از مشخصات اسلام است. بلافاصله بعد از بیان اصل سخن می فرمایند: «لهذا مسؤول خويشتن و جامعه خويشتن است.»

از این بیان شهید مطهری همانطور که ایشان در جاهای دیگر نیز فرمودند، بر می آید که «لازمه اختیار مسئولیت است» به عبارت دیگر «لازمه اختيار انسان، تسلط بر سرنوشت خود است؛ يعنى خودش مى‏تواند سرنوشت خودش را به دست بگيرد، تغيير دهد و بسازد.» [1]
این لازمه به چه شکل است؟! یعنی آیا هر جا که اختیار و آزادی وجود داشت بلافاصله و بدون حاصل شدن هیچ شرط دیگری مسئول بودن انسان ثابت می شود؟!
واقع این است که برای اثبات مسئولیت و تکلیف علاوه بر اختیار، لا اقل دو شرط دیگر نیز لازم است و آن آگاهی و قدرت است؛ که از این سه در کنار هم به عنوان #شروط_عامه_تکلیف یاد شده است، یعنی برای اثبات مسئولیت انسان باید علاوه بر آزادی او، علم متناسب و قدرت متناسب را نیز به او بدهیم. لذا علاوه بر اینکه مضطر مکلف نیست، جاهل و ناسی و همچنین عاجز نیز مکلف نیستند.
بنابراین باید گفت که آزادی و اختیار شرط لازم برای مسئولیت هست ولی شرط کافی نیست.

اما به گفته شهید مطهری چون مسئولیت یک امر اعتباری است نه یک امر تکوینی لذا باید ببینیم که بشر مسئوليت را در چه شرايطى اعتبار مى‏كند؟ مسئوليت در جايى اعتبار مى‏شود كه علاوه بر آزادى و آگاهى و توانايى، رسالت و تكليف هم در كار باشد، يعنى رسالت در مورد كارهايى است كه انسان به عنوان يك وظيفه و يك تكليف انجام مى‏دهد. در كارهاى غريزى و فردى كه انسان تحت تأثير يك ميل فردى يا يك ترس فردى انجام مى‏دهد، مسئوليت بى‏معنى است. [2]
لذا باید گفت که مسئولیت یک گره محکمی به #اراده_اخلاقی خورده است، و اگر جاذبه میل های غریزی و یا دافعه ترس ها باعث انجام یا عدم فعل می شود، به آن اطلاق مسئولیت و تکلیف نمی شود.
به عبارتی مسئولیت جزو #اعتباریات است، آن هم اعتباراتی که وقتی یک اراده اخلاقی عامل انجام فعل باشد، اطلاق می گردد.

🏷 پ.ن:
[1] مجموعه آثار شهيد مطهري (انسان شناسى قرآن)، ج‏29، ص: 189
[2] يادداشتهاي شهيد مطهري، ج‏7، ص: 81
.