یادداشتی گذرا بر ماهیت ربا

#یادداشت
#مشخصات_اسلام
#ازنظرایدئولوژی
#سیدمرتضی_شرافت
#جلسه_357
#یادداشت_73
#تقریر

🔰یادداشتی گذرا بر ماهیت ربا
#بخش_اول

ربا از ریشه ربو به معنای رشد و نمو است.
این تعبیر بسیار دقیق انتخاب شده است.
بعدتر به این عنوان خواهم پرداخت.

🔸پذیرش مالکیت و آزادی اقتصادی در اسلام
همان طور که پیش تر در مشخصات اسلام گفته شد، اسلام مالکیت افراد و همچنین آزادی اقتصادی را می پذیرد.
آنچه مشهود است این است که در اسلام ابزاری برای کنترل انباشت ثروت و اختلاف طبقاتی و همچنین فروپاشی های اقتصادی در نظر گرفته شده است که یکی از آنها ربا است.

🔸ریسک سرمایه گذاری
اسلام ریسک اقتصادی متوسط را می پذیرد. ریسک اقتصادی بسیار بالا، جایی که غرر رخ می دهد، نظیر قمار را ممنوع می داند. همچنین ریسک اقتصادی پایین برای سرمایه گذاری را نمی پذیرد و بر این اساس ربا را حرام اعلام می کند. اما ریسک متوسط نظیر مضاربه و مساقات و مزارعه و … که هم امکان سود و هم امکان ضرر عقلایی و قابل اندازه گیری دارد را می پذیرد.

🔸اما ربای فقهی چیست؟
به طور کلی در فقه دو نوع ربا مطرح است: ربای قرضی و ربای معاملی.

🔸ربای قرضی
ربا از متفرعات قرض است. یعنی جایی که کسی پولی را قرض دهد و بخواهد بیش از آنچه داده است پس بگیرد.
در این ربا دو نکته مهم مطرح است:
اول- ماهیت قرض، ماهیت قرض انتقال ملکیت است. یعنی فردی ملکیت مالش را به دیگری بدهد و در ازایش ضمان بگیرد یا نگیرد. و وقتی هم که ملکیت منتقل شد، دیگر نمی توان نسبت به مال دیگری ادعای انتفاع و منفعت داشت.

دوم- زمان. در قرض زمان مطرح است. یعنی وقتی کسی پولی را می گیرد، به مدتی زمان احتیاج دارد تا بتواند پس بدهد.

🔸ربای معاملی.
ربای معاملی را مشهور در مکیل و موزون می دانند. به این صورت که در مکیل و موزون اگر ثمن و مثمن از یک جنس بودند، زیاده نباید باشد.
ربای معاملی در نگاه اولی، حکم عجیبی است. و به نظر خلاف عرف است. یعنی عرف می پذیرد که یک کیلو از یک نوع برنج مرغوب، معادل دو کیلو از یک برنج نامرغوب ارزش دارد. اما چرا اسلام اصرار دارد وقتی می خواهیم این دو نوع برنج را معامله کنیم، هر چقدر از نوع مرغوب دادیم، همان مقدار از نوع نامرغوب دریافت کنیم؟!!

سوال اینجاست که چه داعیه ای بر چنین معامله ای وجود دارد؟ چرا خرید و فروش انجام نمی دهند و معامله کالا به کالا صورت می دهند. آنچه در بررسی های تاریخی مشهود است، این نوع معامله نوعی فرار از ربای قرضی بوده است. فرار از ربای قرضی، که از آن با عنوان حیل ربا هم تعبیر می کنند، هم راه های شرعی دارد و هم غیر شرعی.
به این صورت که کسی می خواهد مثلا ۱۰۰ میلیون قرض بگیرد، معادلش ۳۰ کیسه برنج می گیرد. قرض دهنده می گوید یک سال دیگر که می خواستی برنج مرا پس دهی، ۵۰ کیسه پس می دهی.

اما نکته ای که مشهود است این است که در ابواب دیگر فقهی نیز از ربا بحث شده است. مثلا در بیع سلف، یا در اجاره، یا در بیع صرف یا در مضاربه و… . که اتفاقا بخش عمده ای از روایات مربوط به ربا، در این ابواب است.

🔸معاملات ربوی
تا اینجا از ربای قرضی و ربای معاملی صحبت شد. اما از مشاهده همه آنچه در ابواب فقهی مشاهده می شود، به عنوان دیگری دست می یابیم به نام معاملات ربوی.

یعنی ربا فقط در قرض نیست. در هر نوع معامله ای ربا می تواند جاری بشود. کما این که روایات بر این مسئله تصریح دارند و فقها نیز در ابواب مختلف تصریح کرده اند که تخلصا من الربا.

🔸نظر به ربا به عنوان معنا و روح
در ابعاد اجتماعی نقش صورت معاملی و شکل ظاهری قوانین اهمیت ویژه ای دارد و سامان دهنده معاملات اجتماعی است. حال سوال این است که ربا هم یک صورت معاملی است؟
در این نوع نگاه، ربا را یک صورت معاملی در عرض سایر صور معاملی قرار نمی دهیم. بلکه ربا یک معنا و یک روح است که می تواند در همه صور معاملی جاری شود. و هر نوع معامله ای را ربوی و حرام کند.

🔸جنگ با خدا و هویت زیرساختی و محوری ربا
آنچه حرمت ربا را موکد می کند، هویت زیرساختی آن است. یعنی اگر ربا وارد جامعه ای شود، فورا محور همه معاملات و زیر ساخت اقتصاد قرار می گیرد.
همان طور که اعراب می گفتند انما البیع مثل الربا. یعنی ربا محور قرار گرفته و بیع را نیز با ربا می سنجند.
همان طور که در نظام اقتصادی سرمایه داری، معیار بررسی کارآیی و بهره وری یک پروژه، نرخ بهره است. یعنی برای این که ببینند پروژه ای سودآور است یا زیان ده، میزان سودی که کسب کرده را با نرخ بهره مقایسه می کنند و در صورتی که پایین تر از نرخ بهره باشد، آن پروژه صرفه اقتصادی ندارد.