إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ ۖ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ ۚ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا ۚ فَأُولَٰئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا (نساء ، 97)
در این آیه شریفه گناهکاران عرضه می دارند چون ما در محیط گناه آلود بودیم و ضعیف بودیم و نمی توانستیم خلاف فضای فرهنگی حاکم بر محیط زندگی خود عمل کنیم، دچار گناه شدیم.
شاید در نگاه اولیه به نظر برسد این عذر پذیرفته است، اما پاسخ ملائکه به آنها این است که آیا زمین خدا وسیع نبود، که مهاجرت کنید در آن؟
شما می توانستید از محیط گناه خارج شوید و در محیط دیگری فرهنگ صحیح را حاکم کنید و براساس آن زندگی صحیح و پاکی داشته باشید.
این آیه شریفه ظرفیت تربیتی فرهنگ را به ما یادآوری می کند. ما معمولا به استفاده از ظرفیت تربیتی فرهنگ توجه نداریم؛ گرچه معمولا به صورت ناخودآگاه از آن استفاده می کنیم.
استفاده از ظرفیت تربیتی فرهنگ به این معناست که فرهنگی را ایجاد و در محیط حاکم می کنیم و وقتی یک نفر وارد فضا می شود، از آن فرهنگ متأثر می شود.
مثلا کسی که وارد هیئت می شود، فرهنگ حاکم بر هیئت را می پذیرد و همه مراحل مراسم عزاداری یا جشن را پذیرفته و طبق اقتضای آن عمل می کند.
مثلا هیئتی که تازه تأسیس می شود، مداح و میاندار هیئت باید تلاش بسیاری کنند، تا به سینه زنان شیوه سینه زدن و مراحل سینه زنی را آموزش بدهند و به صورت عمومی و همگانی اجرا شود. اما پس از تبدیل شدن این نکات به فرهنگ در هیئت، کسی که تازه وارد هیئت می شود، همه اینها را یکجا می فهمد و می پذیرد.
نمونه ای از استفاده کردن از ظرفیت تربیتی فرهنگ حتی بدون توجه این است که مکان های مورد استفاده عموم که با کاربری غیر اسلامی (مستقیما هویت اسلامی ندارد) ساخته می شود، مثل سینماها، درمانگاه ها، کتابخانه ها و … حتما یک نمازخانه هرچقدر کوچک دارد.
حتی گاهی فرهنگ سازی باعث می شود بودجه ای به سمتی هدایت شود و اتفاقی جدی در آن زمینه رقم بخورد.
در امور فرهنگی و تربیتی هم، باید به این ظرفیت عظیم فرهنگ توجه داشته باشیم.
به نظر می رسد در امور فرهنگی این موضوع با گفتمان سازی (ایجاد خواست و زمزمه عمومی) و در امور تربیتی با ایجاد دالان تربیتی می توانیم استفاده بهینه کنیم.