ماهیت «به سوی اویی» جهان و بحث قوس صعود و نزول
#يادداشت
#مشخصات_اسلام
#عقيل_رضانسب
#يادداشت_212
#جلسه_303
💠 ماهیت «به سوی اویی» جهان و بحث قوس صعود و نزول
چهارمین گزاره از مشخصات اسلام از منظر جهان بینی را شهید مطهری اینچنین بیان می کند:
[اين جهان ماهيت ” به سوی اويی ” دارد، يعنی همان طور كه از اوست، به سوی او هم هست پس جهان در كل خود يك سير نزولی طی كرده و در حال طی كردن يك سير صعودی به سوی اوست همه از آن خدايند و به سوی خدا بازگشت مینمايند. «انا لله و انا اليه راجعون» بقره 156 «الا الی الله تصير الامور» شوری 53 «الی ربك منتهاها» نازعات 44]
همانطور که از متن ایشان واضح است، ایشان بحث را در افق یک بحث بسیار غنی عرفانی به نام قوس نزول و صعود بسته اند؛ عرفا مجموعة نظام هستي را به شکل دايره ترسيم مي‌کنند و آن را دایره وجودیه مي‌نامند؛ یک قوس این دایره قوس نزول است که با حرکت حبی از حق تعالی شروع می شود و ابتدا همة موجودات به نحو علمي در دو تعين اول و ثاني پديد مي‌آيند؛ و سپس همة موجودات در تعين‌هاي خلقي يکي پس از ديگري به وجود مي‌آيند و این سیر همینطور ادامه می یابد تا به پایین ترین نقطه وجود که فلاسفه آن را هیولای اولی و عرفا آن را انسان می دانند؛ می رسد. این قوس را #قوس_نزول می گویند.
پایان قوس نزول، شروع #قوس_صعود است؛ در قوس صعود ابتدا وارد عالم مثال و در پي آن عالم عقل و پس از آن با تعين ثانی و در آخر به تعين اول مي‌رسيم. ولی عرفا با توجه به قاعده «لا تکرار فی التجلی» این دو مسیر را عین هم نمی دانند و لذا حرکت برگشت خطی نیست بلکه قوسی است.
این تفسیر آیه «إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ» است منتها در قوس صعود دقیقاً به همان نقطه ای که در قوس نزول از آنجا آمدیم بر نمی گردیم، بلکه نقطة پايان صعود، در عرض نقطة آغاز نزول است نه متصل به آن. به عبارتی اگرچه به گفتة عرفا «آخر همان اول است»، لکن اين «اين‌هماني» تنها به حسب درجه است نه به حسب عين ذات.
🔹 دو نتیجه بحثی که در قوس صعود و نزول شد:
1️⃣ تفاوت صراط مستقیم وجودی و سلوکی
با دو آیه «انا لله و انا اليه راجعون» بقره 156 و «الا الی الله تصير الامور» شوری 53 این سؤال مطرح می شود که اگر همه راه ها به خدا ختم می شود و همه موجودات در قوس صعود به حضرت حق می رسند، پس رد صراط مستقیم بودن چه معنایی دارد؟ اینطور که انگار همه صراط ها مستقیم است؟
اینجا عرفا بین صراط مستقیم وجودی که آیات فوق در صدد بیان آن هستند و صراط مستقیم سلوکی که آیات سوره حمد در صدد بیان آن هستند تفاوت قائل می شوند.
در صراط مستقیم وجودی می گویند: هيچ موجودي، در مسير صعودي، خارج از صراط مستقيم نيست و همه صراط‌ها حتي صراط ضالين و مغضوبين و معصيت‌کاران و جنايت‌پيشگان و کفار هم صراط مستقيم است.
لکن این رسیدن تأمین کننده سعادت نیست، زیرا در وصول به حق ممکن است به اسماء جمالی و رحمتی حق برسیم و ممکن است به اسماء جلالی و قهری حق که اولی بهشت است و دومی دوزخ.
لذا در صراط مستقیم سلوکی می گویند: اين راه و صراط مستقيم، همان دين خداست که در عصر ختمي به نحو کامل در شريعت محمدي صلی الله و علیه و آله جلوه کرده است. و مأموریت انبیاء هم دعوت به همین صراط مستقیم سلوکی بوده است، چون صراط مستقيم وجودي مسير قهري سير موجودات است و نيازي به دعوت ندارد.
2️⃣ تفاوت قرب وجودی و قرب سلوکی
آیاتی چند از قرآن یک نوع قرب برای انسان به خدا قائل هستند که همه همین الان تقرب دارند:
ـ وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ. حديد/۴
ـ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ. ق/۱۶
ـ وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ. بقره/ ۱۸۶
ـ وَكَانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطًا. نساء/ ۱۲۶
اما باید دانست که در اینجا هم مثل بحث صراط مستقیم دو نوع قرب داریم و در این آیات منظور قرب وجودی است که در واقع قرب حضرت حق است به موجودات؛ یک قرب سلوکی هم داریم که با تلاش سالک باید حاصل شود لذا ممکن است از سوي سالک، انساني در دَرَک اسفل سافلين باشد و انساني ديگر «فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُّقْتَدِر»
❇️ دو نکته ناظر به سه گزاره قبل و بحث استاد فلاح ذیل این گزاره:
🔺 خوب بود که حالا که منظور شهید مطهری از به سوی اوئی این است، عبارت از اوئی را هم در همین افق معنا می کرد. البته به نظر می رسد که سه گزاره اول در صدد بیان همین قوس نزول باشند و گزاره چهارم می خواهد قوس صعود را مطرح کند.
🔺 بحثی که شهید مطهری طرح کرده در افق بحث قوس نزول و صعود است، و با وجود اینکه عبارت به سوی اوئی می تواند عبارتی برای بیان #هدفداری_جهان باشد، اما محتوای بیان شده توسط شهید مطهری در صدد بیان هدفداری نیست. شاید جایگاه هدفداری ذیل گزاره هشتم یعنی «جهان یک واقعیّت هدایت شده است.» باشد.
🏷 در این یادداشت از کتاب #حکمت_عرفانی استاد #امینی_نژاد صفحات 537 تا 544 و 550 تا 560 استفاده شد
