آیا کلام انقلابی را -با تعریف دقیقش- به عنوان ایده اصلاحی پذیرفته ایم؟

وقتی سخن از ایده اصلاحی باشد، سوالات متعددی به ذهن می رسد:

• این تشخیص از کجا آمده است؟
• ابعاد این انتخاب چیست؟
• چه آثار و نتایجی دارد؟
• ایده های بدیل و جایگزین چیست؟

پذیرش کلام انقلابی به عنوان یک ایده اصلاحی، بسیار تامل برانگیز است. اولین سوال این است که «چرا کلام؟!»

آیا واقعا مزیت نسبی حوزه های علمیه شیعی کلام است؟ دانش های دیگر اقتدار بیشتری ندارند؟ مثلا چرا ایده اصلاحی امتداد حکمت نباشد؟ یا چرا از احیای حکمت علمی به عنوان یک نسخه بهره نبریم؟ یا چرا از اخلاق توقع اصلاح جامعه را نداشته باشیم؟

شاید پاسخ به این سوالات قدری راحت باشد، اما وقتی پای فقه به عنوان قله دانش های حوزوی به میان بیاید، بحث سخت تر می شود.

اقتداراتی که فقه اسلامی در طول تاریخ کسب کرده، بسیار بیشتر از دانشی مانند کلام است. از پیچیدگی ها و ظرافت های حرفه ای فقه، می توان استفاده کرد. و به عنوان یک ایده اصلاحی از دانش فقه بهره برد. حتی برای تعمیم مسائل فقه، می توان از اصطلاحات مشهوری مانند فقه اکبر و یا اصطلاحات جدیدی مانند فقه انقلابی، فقه پویا، فقه ناب و… کمک گرفت و روش و رویکرد فقهی مصطلح را در سایر ابواب نیز وارد کرد.

با این حساب، آیا نباید ایده اصلاحی ای که می خواهد به کمک جامعه امروز بیاید، ایده ای بر اساس دانش فقه باشد؟

به طور کلی دانش های حوزوی را به سه دانش عقاید، اخلاق و فقه تقسیم می کنند. عقاید به باورها و اعتقادات، اخلاق به ملکات و خصلت های درونی و فقه به رفتار و افعال بیرونی می پردازد. هر کدام از این دانش ها را می توان عام تر تعریف کرد، به گونه ای که تا حد خوبی سایر دانش ها را نیز پوشش دهد. و حتی شاید بتوان با تعاریفی عام از هر سه دانش، حوزه آن ها را منطبق بر هم کرد. البته با رویکردهایی متفاوت. رویکرد کلام، اندیشه ای و ذهنی است. رویکرد اخلاق، بیشتر ناظر به ملکات درونی و ارزش ها است و رویکرد فقه به رفتارها و اعمال خارجی.

اما چرا کلام؟

وقتی کلام را به عنوان ایده اصلاحی بر می گزینیم، یعنی انتخاب کرده ایم که ایده اصلاحی ما ناظر به اندیشه، باور و اعتقادات است. حتی اگر گاهی وارد حوزه مسائل اخلاق و فقه شویم.

این انتخاب، گزارش از یک قضاوت درباره انسان می دهد. قضاوت ما درباره منزلت و جایگاه اندیشه در شخصیت انسان. وقتی برای اصلاح، کارهای اعتقادی و اندیشه ای برگزیده می شود، یعنی در تاثیر و تاثر بین رفتار و اخلاق و اندیشه، ما سهم اندیشه را پررنگ تر و قوی تر می دانیم. و اگر به سراغ فقه به عنوان یک ایده اصلاحی برویم، یعنی تاثیر رفتار بر عقیده را پررنگ می کنیم.

البته که همه این ساحت ها بر هم موثر هستند و نفس انسان دارای همه این حوزه ها به صورت یک جا است، اما این انتخاب نشان می دهد که در اندیشه مصلحان اجتماعی، کدام ساحت مقدم است.

آزاداندیشی در بعد فردی، یک توصیه سلوکی کامل است.

اگر آزاداندیشی به طور صحیح تعریف شود. یعنی اولا اندیشه باشد و تعقل، نه خیال و توهم و… . و ثانیا آزادانه باشد. یعنی مقلدانه و متحجرانه و متعصبانه نباشد. در این صورت آزاداندیشی یعنی کرنش در مقابل واقعیت. یعنی پذیرش کامل حقیقت.

چنین خصلتی در لایه اعتقاد و باور، یک توصیه سلوکی است و بسیار رشد دهنده.

اساس تعبد، یعنی کرنش در مقابل حقیقت. یعنی پذیرش حقیقت و واقعیت عالم.

این پذیرش، هم در باور به اصل وجود و تحقق حقیقت عالم متبلور است. یعنی تایید و اقرار به وجود خلقت و شهادت به توحید و نبوت و معاد و… . و هم در شناخت مراتب این تحقق و کرنش در مقابله فهم های بالاتر.

آزاداندیشی اگر چنین توصیف شود، یعنی جستجو برای کشف واقعیت. یعنی حق جویی و حق خواهی. وقتی چنین ویژگی ای تبدیل به یک خُلق و خصلت شود، چنین انسانی مستعد رشدهای سعادتمندانه متعالی است.

کلام مرسوم در تاریخ اسلام خود را موظف به اثبات عقاید دینی و دفع شبهات به روش یقینی یا مشهوری می‌دانست، لذا اساساً محصولی که ارائه می‌کرد محصولی بود که بخش عمده‌ی آن به توصیف معارف دینی می‌پرداخت. جامعه‌ی علمی متکلمین با همه فراز و فرود و دسته بندی‌هایی که در جهان اسلام داشتند، محصولی که ارائه دادند بیشتر عقاید صحیحی بود که از نظر خودشان یک فرد مسلمان باید می‌داشت، آن هم به شکل توصیفی که این عقاید صحیح و حق چیست، و چطور حرف مخالفین این عقاید غلط است.
اما آن چیزی که اینجا گم یا کمرنگ است، پشتیبانی عقایدی از زندگی دینی است، یعنی به نحو انضمامی و عینی روی عقاید امت تمرکز کنند و تلاش کنند که به جای اثبات عقاید حقه و دفع شبهات، باورهای مورد نیاز برای زیست دینی جامعه در موقعیت‌های مختلف را تبیین و به این واسطه جامعه‌ی دینی را از پشتیبانی‌های خود بهره مند سازند.
کلام باید به جای در پیش گرفتن رویکرد توصیفی و دفاع از توصیف‌های خود نسبت به معارف دینی، متمرکز بر زیست دینی جامعه اسلامی می‌شد و برای هر مسلمان و موقعیتی که جامعه اسلامی وارد آن می‌شد، پشتیبانی اعتقادی متناسب آماده می‌کرد تا مسلمانی به نحو انضمانی و عینی در همه عرصه‌های حیات جامعه اسلامی جاری می‌شد؛ و حیات طیبه به نحو تام آن محقق می‌شد.

#یادداشت_297

• «اگر بتوانید کاری کنید که در آینده مثلاً فرض کنید که در حوزۀ علمیه، پانصد مدرس موفق انقلابی داشته باشیم، ببینید چقدر کار مهمی است، چقدر کار خوبی است؛ «انقلابی» به همین معنای واقعی کلمه یعنی 1معتقد به مبانی انقلاب و 2معتقد به ارکان فکری انقلاب و 3مصر بر اجرایی کردن مفاهیم انقلابی و رسیدن به ارزش‌ها و آرمان‌های انقلابی، با این خصوصیات انقلابی بودن؛ آن وقت حوزۀ قم می‌تواند مثل یک وزنۀ مؤثری در کل نظام تأثیر بگذارد، یعنی می‌تواند مسیر حرکت کشور را هدایت کند.»

🔰حوزه علمیه چیست که با ۵۰۰ استاد پای کار و فهمیده می تواند یک ایران را تکان دهد، یک ایران را راهبری کند، ۸۰ میلیون انقلابی را پیش برد و به جهان ویرایش زند؟

دارایی ها و اقتدارات حوزه چیست؟

کدام دارایی حوزه چنین قدرت اعجاب آوری به او میدهد؟

🔸حوزه یکبار این کار را کرده است. از سال ۴۲ تا ۵۷ ده پانزده تا استاد انقلابی حوزه پای کار آمده اند و کار اصلی خود را تقریر اندیشه و مبانی اسلامی قرار داده اند و بعد از ۱۵ سال کار طاقت فرسا توانسته اند بزرگترین انقلاب جهان را رقم بزنند و نه تنها مسیر ایران بلکه بشریت را تغییر دهند.
پس الان هم میشود. اگر تعدادی از حوزه پای کار بیایند میشود جامعه را تکان داد.

🔸ولی راه پای کار آوردن حوزه چیست؟ همین که تعدادی از اساتید فهمیده حوزه آماده باشند کافی ست؟ بعد از آن می توانیم سراغ جامعه برویم؟ یا ابتدا باید روی خود حوزه کار کرد؟ ابتدا باید خودمان را در حوزه تکثیر کنیم؟ ابتدا باید حوزه را تکان دهیم؟
برای تکان دادن حوزه باید روی خود حوزه تمرکز کرد؟ یا با پرچم دارای عده ای از حوزویان و تخاطب با جامعه, حوزه تکان میخورد؟ (این یعنی بخش اعظم حوزه متاثر از جامعه است.)

🔰 ذهن‌پروری و پرورش انسان؛ کلام انقلابی و پایبندی به اسلام سیاسی

 مكاتب تربیتی هریك بر ساحات متفاوت از دیگری برای تربیت و پرورش انسان تكیه می‌كنند؛ ساحت قلب و اخلاق، ساحت عقل و اندیشه و باورداشت‌ها، ساحت رفتار و عملكردها، ارتقای هوش هیجانی یا هوش محاسباتی و غیره.

آیا انتخاب هریك از این ساحات به‌معنای آن است كه آن ساحت را پیشران اصلی حركت و تغییر و تحول انسان می‌دانیم؟ در یك نگاه راهبردی، بله.

كلام [انقلابی] هم در طرح اصلاحی خود برای راهبری فرهنگی جامعه،ساحت ذهن و اندیشه را برگزیده است: ذهن‌پروری!

اما یك درنگ!

بر كلام [و تبلیغ] سنتی اگر تنها بر حراست از مرزهای اعتقادی و هویتی شیعی متمركز است، اشكالی نیست؛ قرن‌هاست كه ساحت زیست جمعی و اجتماعی شیعیان متأثر از عواملی بوده كه در دست نهاد دین و روحانیت نبوده است تا بخواهند آن عوامل را در نظر بگیرند.

اما كلام با پسوند “انقلابی” گویای پشتیبانی از “زیست انقلابی” است و این هم برآمده از باور به #اسلام_سیاسی و #اسلام_انقلابی است.

اسلام سیاسی اما برخلاف اسلام اجتماعی و اخلاقی و اعتقادی، عامل و مانع اصلی در انسان‌سازی را #قدرت_حاكمه می‌داند:

قدم دوم بعد از آن مبارزات طولانی(بعثت بیرونی پیامبر)، همین است. ایجاد یك محیط و فضا و یك نظم و نظام بر مبنای این فكر است. تا این نظام و این قدرتِ پشتوانه‏ی تفكّرات الهی و اسلامی نباشد، نمی‏توان افكار و احكام و مفاهیم الهی را در زندگی مردم منتشر كرد و بسط داد. درست عكسِ نظر كج‏بینانه‏ی كسانی كه مدّعی هستند اگر قدرت با دین همراه شود، دین فاسد می‏شود! نه؛ قضیه عكس است. دین اگر با قدرت همراه شود، خواهد توانست گسترش و بسط پیدا كند؛ اهداف و آرزوهای دینی را تحقّق ببخشد و آرمان‏هایی را كه دین شعار آن‏ها را می‏داده است، در جامعه به وجود آورد. این‏ها بدون قدرت امكان ندارد؛ با قدرت ممكن است… بدون مبارزه و تلاش و بدون پشتوانه‏ی قدرت، نمی‏شود افكار و آرمان‏ها و آرزوهای دینی را- بلكه هیچ آرمان و آرزویی را- تحقّق بخشید. البته پاره‏ای چیزها را می‏شود با نصیحت و با زبان خوش انجام داد. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مسئولان و كارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران به مناسبت عید سعید مبعث ‏(19/ 09/ 1375))

با این توجه، #سودای_كلام_انقلابی چه خواهد بود؟

قبول كه می‌خواهد ذهن جامعه را پرورش دهد، اما #پیام این #كلام چه نسبتی با #اسلام_سیاسی خواهد داشت؟ چه نسبتی با جمهوری اسلامی؟ با روند كلان سیاسی كشور چه؟ با #صعود و #نزول در #صورت یا #سیرت انقلاب چطور؟

#خلاصه ؛ كلام انقلابی اگر می‌خواهد همچنان به اسلام سیاسی معتقد و متعهّد بماند، طبیعتا باید #ذهن_جامعه را به عنصر #قدرت و اداره‌ی كشور متوجه كرده و با تبیین اسلام سیاسی ناب، ذهن و اندیشه‌ی دینی مردم را ارتقا بخشیده تا اراده‌ی ملی در كانون مدیریت و اداره‌ی كشور بجوشد و جاری شود.

امید فشندی

8 فروردین 1401

نمی دانم این چندمین مواجهه ی جدی بنده با علوم غربی است اما هر چه هست این سبک تعامل سرنوشت زندگی ام را تغییر داده است.

اولین مواجهه ی جدی و از سر آگاهی در دانشگاه و با دانش مهندسی صنایع اتفاق افتاد. دانشی که همه ی دغدغه اش، اسما تحلیل و بهینه سازی فرآیندهای تولید و توزیع بود اما رسما و با تمام توان تلاش می کرد تا شیره ی جان کارگران کارخانه را بکشد و با کارسنجی و زمان سنجی دقیق، تا قران آخر حقوق پرداختی را تبدیل به کالا و سود کند.
به خاطر همین نکته دست از دانشگاه کشیدم، تحلیلم هم این بود که در چنین آب و هوایی در بهترین شرایط می توانم یک چرخدنده خوب در اختیار سرمایه داران و کارخانه داران باشم.

دومین مواجهه ی جدی بعد از حدود هشت سال زیست حوزوی برایم رخ داد. وقتی می خواستم از مشاوره و استعدادیابی برپایه ی روان شناسی اسلام مالی شده استفاده کنم. این تجربه هم در ابتدا خوب بود، احساس می کردم مشاور من را می فهمد و به دغدغه هایم احترام می گذراد. خوب بود، تا موقعی که مشاور محترم شروع به توصیه نکرده بود! گارد من در این سیر مشاوره همراهی بود، به توصیه ها عمل می کردم و مرتب گزارش می دادم. بعد از مدتی متوجه شدم که مسئله های من نه تنها حل نشدند بلکه حتی صورت آن ها نیز دارد از یادم می رود و در حال تبدیل شدن به انسانی دیگر هستم!
آن مسئله ها، آرمان ها و فلسفه ی زندگی من بودند، بدون آن ها زندگی برایم جذابیتی نداشت! پاک کردن آن صورت مسئله های هم که کاری نداشت. خودم بهتر می توانستم آن دغدغه ها را نادیده بگیرم و تبدیل به یک انسان به ظاهر موفق از درون تهی بشوم مثل…

سومین مواجهه ی جدی در یک رگه کار تخصصی در زمینه ی تعلیم و تربیت رخ داد. آنجایی که می خواستیم برای بهینه سازی فرآیند تحصیل حوزوی طراحی جدید داشته باشیم و می خواستیم از فرآورده های غربی هم استفاده کنیم. به مناسبت به علم تکنولوژی آموزشی نگاهی انداختیم و مختصر ارتباط تخصصی هم گرفتیم(هنوز هم در حال کاویدن این علم هستیم) از این علم هم فعلا نتوانستیم نفعی ببریم، چرا که توصیه هاشان مبتنی بر یک انسان شناسی ضعیف است که اصلا انگار تصمیم گرفته اند جنبه ی معنوی و روحانی انسان را که تعیین کننده ی جایگاه او در هستی است، نبینند.
در همین راستا به علوم استراتژیک هم سری زدیم، حاجتمان هم به دست آوردن تعریف درست از نقش و جایگاه رهبری بود. آنجا هم متوجه شدیم اصلا این ها پدیده ی رهبری بر قلوب مردم را نمی شناسند. البته متوجه می شوند افرادی این کار را انجام می دهند، اما توجیهی برای آن ندارند و نمی فهمند که این وسط چه اتفاقی دارد می افتد.

چهارمین مواجهه هم انگار با طعم علم کلام و در یک فضای آزاداندیشی انقلابی در حال رخ دادن است. به بهانه ی ذهن پروری اجتماعی به آثار اندیشمندان و روشنفکران نگاهی می اندازیم و آراء ایشان را مورد نقد و بررسی قرار می دهیم. اینجا هم دومرتبه چون اندیشمندان ما از یک پارادایم خالص توحیدی و اسلامی تغذیه نکرده اند، گرفتار علوم انسانی شیطانی غربی شده اند و غالب روشنفکران جمهوری اسلامی برای تحلیل نظام اسلامی و ارزیابی آن از یک دستگاه تحلیل آلوده استفاده می کنند که فرآورده ای جز تحقیر و استخفاف ندارد. در واقع روشنفکران ما به دلیل تغذیه های سمی که داشته اند مذاقشان عوض شده و دارند حقیقت تابان انقلاب اسلامی را که همان تحقق عبودیت گسترده ی خدای متعال است، با عینک گل آلود و از درون چاه فاضلاب نظاره می کنند! روایت این ها هر چند ضروری است و فعل تفکرشان نیز ارزشمند است و غایت یک جامعه ی اسلامی است اما حاصل کارشان رقت انگیز و ناراحت کننده است.

کتاب پسااسلامیسم، که این روزها مشغول مطالعه اش هستیم هم از این دست آثار است.

بریده ای از این کتاب:

Post-Islamism

Rethinking the Relation between Religion and Politics in Iran

با استناد به تجربه سیاسی پیامبر و امامان شیعه، اسلام هیچگاه صاحب الگو، راهبرد و ساختار منسجمی برای اداره دولت مدرن (استیت) نبوده است. به زبان ساده تر، سازه ای به نام استیت اسلامی هیچگاه وجود نداشته و نخواهد داشت و ارجاع به مدینةالنبی و تجربه حکومت حضرت علی ﷺ برای کشف مکانیسم های پیچیده حکمرانی معطوف به استیت، آن هم استیت مدرن، از خبط روش شناسی عمده ای رنج می برد. این اما به هیچ وجه به معنی غیرسیاسی بودن مذهب نیست؛ بلکه برعکس چنین گزاره ای بیش از پیش دخالت مذهب در امر سیاسی را ترغیب می کند. مذهب غیرسیاسی به همان اندازه واجد پارادوکس است که مفهوم استیت اسلامی و اگر نمی توان از استیت اسلامی سخن به میان آورد، قطعاً و باید درباره کیفیت و ماهیت استیت مسلمانان سؤالات جدی معرفتی طرح کرد. رابطه استیت و مذهب همچـون رابطه سیاست و فرهنگ از نسبت تضاد و تکامل پیروی می کند. آن ها در عین حال که متضادند، امکان تکمیل یکدیگر را دارند. استیت از خطوط عمودی قدرت پیروی می کند و مذهب از خطوط افقی. این خطوط می توانند به یک به جنگ دائمی با یکدیگر بپردازند یا به صلح نسبی و توازن برسند، اما آن ها هیچگاه یکی نیستند. پسااسلامیسم در صدد طرح پرسش هایی برای ایجاد توازن بین مذهب و سیاست در دوران مدرن است.

پس از مطالعه مقدمه کتاب پسااسلامیسم آقای میلاد دخانچی، نکاتی به ذهن می‌رسد که برای ثبت و قضاوت در خصوص آن بعد از مطالعه کامل کتاب، در یک یادداشت تقدیم می‌شود.

۱. مولف در این اثر در پی اثبات نامتوازنی رابطه مذهب و سیاست در ایران است و اینکه این رابطه محتاج بازنگری است؛ همانگونه که خود نویسنده به آن تصریح می‌کند. البته باید دید که نویسنده برای نشان دادن و اثبات ادعای خود تا چه اندازه موفق خواهد بود؟
همچنین جای تامل هست که تا چه اندازه مولف به سوال مهمی پرداخته است؟ این سوال چه کسانی است؟ این مسئله تا چه اندازه سوال جامعه و ذهن جامعه است؟ با توجه به فضای ذهنی جامعه، آیا خوب است که این سوال را برجسته کنیم؟

۲. نویسنده شریعت و سیاست را از دو جنس متفاوت می‌داند و این را با نقل قولی از یک منبع دسته دوم به ملاصدرا نسبت می‌دهد. و همچنین ادعا می‌کند که برای بازنگری رابطه مذهب و سیاست در ایران و ایجاد توازن بین آن دو، نباید از یک جنس تلقی شوند و توازن را بین دو امر متضاد و متکامل می‌داند.
در اینجا بعد از چشم پوشی از نسبتی که به صدرا می‌دهد، باید یک جمله کلیدی از حضرت امام را متذکر شد تا بعد از آن که تماما کتاب مطالعه شد، بتوان در خصوص آن قضاوت کرد؛ آن هم این جمله «اسلام هو الحکومة». به خصوص که نویسنده در همین مقدمه تصریح می‌کند که منظور او از استیت، حکومت است، نه دولت و قوه‌ی مجریه که برای آن منظور از لفظ «گاورمنت» استفاده می‌کند. و البته اشکال دیگری هم که در این مقام به نویسنده هست این است که چرا سیاست را همان‌چیزی می‌فهمد که در غرب ترجمه می‌شود؟

۳. مولف کتاب ریشه‌ی مشکل دولت مدرن در ایران و مشکلاتی که در رابطه بین دولت مدرن و مذهب وجود دارد را در ترجیح هستی‌شناسی بر معرفت‌شناسی در نگرش عام ایرانیان می‌داند و این غلبه و ترجیح را هم در نگاه فیلسوفان به خصوص صدرا می‌بیند؛ نویسنده بر این باور است که نگاه‌های مسلط معرفتی در جوامع، از فیلسوفان آن جامعه تاثیر پذیرفته است و علت این تقدم هستی‌‌شناسی بر ماهیت شناسی و معرفت شناسی را، فلسفه‌ی صدرا می‌داند.
در اینجا تنها به این جمله اکتفا می‌شود که فلسفه صدارایی و وجودی در حوزه هم حاکم نشده است چه برسد به ذهن مردم! فلسفه‌ی حاکم فلسفه‌ مشایی است.

🔰روش دانشگاهی

نکته ای که در مطالعه کتاب پسااسلامیسم به وضوح به ذهن میرسد، استدلالات ضعیف این کتاب است.
استدلالات سست اتقان کتاب و اطمینان مخاطب به غایت کتاب را تضعیف میکند.

شاید بتوان گفت نویسنده در این نوشتار در صدد بیان تمامی لایه های استدلالش نیست و بسیاری از آنها را در تقدیر دارد، لکن اینطور به نظر نمی رسد.

حقیقت آن است که مقصر این ضعف استدلال فقط شخص نویسنده نیست. علت اصلی این ضعف را میتوان در شیوه پژوهش دانشگاهی دانست. یکی از فرق های شیوه دانشگاهی با شیوه حوزوی همین اتقان کم و زود به نتیجه رسیدن است. سراسر علوم انسانی غربی پر است از همین استدلالات که از شواهد کم نتیجه ی کلانی گرفته میشود.

این شیوه اشکالات فروانی دارد. لکن نکات مثبت زیادی نیز دارد. مثلا یکی از فواید این شیوه زود به نتیجه رسیدن و سهولت امتداد است. سختی شیوه حوزوی باعث شده درگیری در مبانی بسیار زیاد شود و رسیدن به نتایج ملموس و حل مسئله بسیار صعب گردد. لذا خروجی کمی را به دست دهد.

هم حوزه هم دانشگاه لازم است که در شیوه های پژوهشی خود تجدید نظر کرده و از تجریبات یکدیگر استفاده کنند.