تبیین ماهیت قاعده لاضرر در فقه و قانون گذاری

#یادداشت
#مشخصات_اسلام
#سید_ابراهیم_رضوی
#یادداشت_16
#جلسه_351
#تقریر یا #بازتقریر

💠 تبیین ماهیت قاعده لاضرر در فقه و قانون گذاری💠

🔸هر حکمی دو مرحله جعل و فعلیت قابل بررسی است.
در مرحله جعل، فعل با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد و کسر و انکسار آنها، حکم باید یا نباید یا جواز برای آن جعل می شود.
در مرحله امتثال، گاهی بخاطر تزاحمات در عمل، یک فعل در یک زمان برای بعضی اشخاص، ضرری می شوند که قاعده لاضرر این احکام مجعوله را از فعلیت ساقط می کند. بخاطر همین است که قاعده لاضرر را از احکام ثانویه می شمارند. به عبارت دیگر قاعده لاضرر حکم سوز است نه حکم ساز.

🔸بنابراین این مطلب فهمیده می شود که قاعده لاضرر، وجود حکم ضرری در اسلام را نفی نمی کند. بلکه احتمال دارد حکمی ضرر نوعی داشته باشد اما با کسر و انکسار در مرحله جعل، مصلحت آن بیشتر بوده فلذا جعل شده است مانند جهاد یا روزه؛ در این نوع احکام ضرر منتفی نیست اما بخاطر تأمین مصالح بیشتر، جعل شده اند. در این نوع احکام، قاعده لاضرر زمانی جاری می شود، که ضرری فراتر از ضرر پایه ای اش در مرحله امتثال رخ بدهد.

🔸اما علت اینکه این قاعده در مرحله جعل، نمی تواند حکمی را ملغی کند این است که تشخیص مصالح و مفاسد یک فعل و کسر و انکسار آنها، نیازمند اشراف جامعی نسبت به آن موضوع و انسانها در طول تاریخ است که این امر موجب می شود تشخیص آن از حیطه انسانها خارج شود. بخاطر همین است که جعل حکم تنها و تنها برای خداوند است چراکه اساسا انسان، توانایی تشخیص مناشی حکم را ندارد.

🔸با این توضیحات این نکته نیز استفاده می شود که مراد از قاعده لاضرر، ضرر شخصی است چراکه اگر ضرری نوعی باشد یعنی ضرری در طول زمان و نسبت به اکثر انسانها وجود داشته باشد، این ضرر نوعی خودش یک مفسده است که در مرحله جعل، مانع جعل حکم می شود که تشخیص آن هم مقدور انسانها نیست. ضرر شخصی یعنی ضرری که یا متوجه یک یا چند نفر محدود است یا نسبت به زمان محدود است.

🔸مسأله دیگر این است که آیا این قاعده در حقوق هم جاری می شود؟ با توجه به اینکه این قاعده اساسا یک قاعده امتنانی است، معنا ندارد که این قاعده در عرصه حقوق هم بیاید زیرا در حقوق رفع ضرر از یک شخص، ملازم با ایجاد ضرر نسبت به شخص دیگر است.