یکی از ضروری ترین و هوشمندانه ترین امور برای استفاده از علوم، شناخت لایه های دانش است. وقتی لایه های مختلف دانش از هم تفکیک شوند و جایگاه علوم نسبت به هم معین شوند و همچنین ساحت های مختلف یک علم شناخته شود، آن زمان می توان از علوم مختلف توقعات متناسب داشت. تازه آن زمان است که عالم یک علم، قدرت ایده پردازی و مانور در آن دانش را کسب می کند. شاخه های جدید علم پدید می آیند و پربار و پرثمر می شوند. آن وقت است که درخت علم شکوفا می شود.

همین تفکیک لایه های دانش، خودش یک خدمت بسیار بزرگ به جامعه علمی امروز است. در این صورت هم دانش ها کاربردی می شوند و هم خلاهای بسیاری نمایان می شود که نیاز به تولید و ایده پردازی هستند. اما مسئله اینجا تمام نمی شود.

با شناخت لایه های دانش، اندیشه به عنوان امتداد دانش مطرح می شود و جایگاه و ضرورتش پدیدار می شود.

اندیشه همان است که هر روز در زندگی مردم حضور دارد. اندیشه هر انسان، در تک تک افعال و رفتارش حاضر است و به آن ها جهت و سمت‌وسو و رنگ‌و‌بو می دهد. اندیشه پدیده ای عجیب است. زنده و فعال و موثر. وقتی محک اندیشه به میان می آید، آن وقت است که دانش ها اهمیت خاص خودشان را پیدا می کنند. شاید بتوان گفت وظیفه اصلی دانش، ارتقای اندیشه است.

حال یک سوال مهم به میان می آید:

کدام دانش متولی رسیدگی به اندیشه است؟ آیا چنین دانشی وجود دارد؟

این سوال می تواند دانش های متعدد و پیچیده ای را پدید بیاورد و هر چه جایگاه اندیشه بیشتر شناخته شود و ضرورتش بهتر فهم شود، این دانش ها مهم تر و ضروری تر به نظر می آیند.

در تراث اسلامی کلام دانشی بوده که موضوعش اندیشه دینی مردم است.

یعنی یک دانش بسیار پیچیده و حرفه ای. کلام اگر امروزه بخواهد چنین نقشی را ایفا کند، به مراتب باید پیچیده تر و جدی تر شود. دانشی که نبودش فوق العاده زیاد احساس می شود و البته به راحتی هم حاصل نمی شود. یک پویش تخصصی متشکل از چندین دانش و مهارت در سطوح متفاوت. از توانایی مطالعه ذهن مردم و تسلط بر ابعاد مختلف تراث و یافتن کارامدترین نظرات گرفته تا قدرت حل مسئله و ارائه بهترین راهکارها.این ابعاد گسترده هر کدام شامل چندین مهارت می شود که سالها رنج و همت می طلبد تا کسی واجدشان شود. اما قبل از آن، درک ضرورت چنین دانشی اهمیت دارد. اگر این ضرورت فهم شد، آن وقت کرسی های تخصصی و رشته های متعددی به وجود می آید و این پویش شروع می شود.

برای دیدن بازخورد استاد فلاح کلیک‌رنجه فرمایید!

الف.
توجه به ثمرۀ توجه به «لایه های دانش» خوب بود!
ما باید هم دربارۀ لایه های دانش بیشتر بیاندیشیم و هم باید از این لایه ها تصویرهای دقیقتری داشته باشیم.
واقعاً همین طور است که در این یادداشت بیان شده؛ روشن بودن لایه های دانش باعث هدایت بهتر اهتمامها و توقعات ما از هر کدام می شود.

ب.
یادداشت پس از بحث لایه های دانش به «اندیشه» توجه می کند و پس از تعریف مختصری از آن به دنبال جایگاه آن و نسبت آن با دانش می گردد.
نهایتاً می گوید :
“شاید بتوان گفت وظیفه اصلی دانش، ارتقای اندیشه است”

این جمله می تواند خیلی عمیق باشد، ولی باید بپرسیم نویسندۀ محترم واقعاً پای این سخن خواهد ایستاد؟

ج.
به نظر می رسد این یادداشت در ادامه دارد دانشی که به اندیشه می پردازد را منحصر در کلام می کند. در این صورت دانشهای دیگر وظیفه ای در این باب ندارند؟
اگر همۀ دانشها نگاهشان به اندیشه و ارتقای آن است در آن صورت برای چه علمی مجزا می خواهیم که به این کار بپردازد؟

نقد محوری کلام انقلابی به کلام مرسوم این بود که محصول تو یک محصول توصیفی است، و باید کلام مرسوم را علم معارف در کنار اخلاق و فقه قرار داد، نه علمی که بناست از زیست دینی جامعه پشتیبانی اعتقادی کند.
در یادداشتی با عنوان «پاسخ‌های کلام مرسوم به ادعاهای کلام انقلابی» تلاش شد که پاسخ‌های کلام مرسوم برای دور کردن این اتهام از خود تبیین شود، در این یادداشت به پاسخ‌هایی که کلام انقلابی به این پاسخ‌ها دارد می پردازیم.
بله توصیف عقاید صحیح یک کار لازم و ضروری است، و به یک معنا پشتیبانی از حیات دینی هم هست؛ ولی آن چیزی که مد نظر ما در کلام است، یک حضور فعال و پرشور و پشتیبانی کننده در صحنه صحنه‌های مختلف حیات دینی جامعه است، این معنا است که وظیفه ذاتی کلام است و الا آن معنا را که وظیفه دانش معارف (در عداد فقه و اخلاق) است، هم مورد نیاز است و هم من متکلم کلام انقلابی آن را منکر نشدم.
کلام کاربردی هم که فرمودید، بله کلام کاربردی می‌آید و از حیات دینی جامعه پشتیبانی می‌کند، ولی اینکه کلام در طول قرون به این کلام کاربردی اعتنا داشته است، ادعایی بیش نیست. متکلمین ما بیشتر درگیر مجادلاتی بودند که بیشتر روح جامعه دینی را می‌آزرد و هر جا هم جامعه درگیر این مجادلات میشد به جز نزاع و درگیری و تکفیر ثمره‌ای نداشت.
اینکه شما قبول کردید که مأموریت و هویت کلام همین پشتیبانی اعتقادی ازحیات دینی جامعه است یک اتفاق بزرگ است، و تاریخ کلام خالی از این واقعیت است. کلام مرسوم درست است که خود را به علم دفاع از اعتقادات و دفع شبهات تعریف کرده است، اما بخش عمده‌ی همّ و وجهه عزم خودش را به اموری پرداخته است که هم مربوط به لایه بنیادین و توصیفی معارف اسلامی بوده است، و هم اموری محصور در نهایت مدارس علمیه بودند و دردی را از زندگی دینی جامعه دوا نمی‌کرد.
بعلاوه کلام با هویت سلبی که برای خودش تعریف کرد، اساساً وارد مجادله‌های فرسایشی شد که در نهایت آن چیزی که سرش بی کلاه می‌ماند زندگی دینی جامعه بود که نیاز به پشتیبانی اعتقادی داشت.
بله متلکم تا جایی درگیر این رویکرد سلبی شد و آنقدر وارد مجادله‌های فرسایشی شد که حق و حقیقت هم دیگر برایش معیاریت نداشت و اینکه صرفاً بتواند با تبکیت‌های جدلی و ابتنای بر مشهورات خصم را اسکات کند برایش موضوعیت پیدا کرد و همین نقطه ضعف متکلمین را به خادمین دستگاه‌های حاکمیتی جور کشاند و جاده صاف کن، ساختن اعتقادات مردمی شدند که پذیرای حکومت جائران باشند.
کلام پشتیبانی کننده از زیست دینی جامعه کجا بود خدا خیر دیده؟!
تاریخ کلام پر است از شواهد خلاف این ادعای کذب!
واقع این است که کلام هیچ وقت این مأموریت خود را به درستی انجام نداده است.

❇️چرا در اندیشه اصلاحی ما برای جامعه امروز جایگاه کلام پر رنگ میشود؟

1⃣ممکن است در پاسخ گفته شود که کلام از مجموعه علوم حوزوی تغذیه میکند و برای جامعه طعام تهیه میکند. لذا نماینده تمام علوم است

🔸لکن این پاسخ ظاهرا نمی تواند مصیب باشد. زیرا بیشتر علوم حوزوی وقتی بخواهند وارد تاثیرات اجتماعی شوند و توصیه داشته باشند از سایر علوم تغذیه میکنند و در داد و ستد با یکدیگر به ثمرات می رسند.

2⃣شاید بتوان پاسخ صحیح را در نوع مواجه با جامعه انسانی و شناخت انسان جست و جو کرد. اینکه انسان دقیقا چه نوع موجودی ست و برای انجام اصلاحات اجتماعی چه نوع مواجهه ای باید با او داشت و از چه طریقی باید وارد شد؟ کدامیک از رویکرد های اندیشه محور، قانون محور و اخلاق محور می تواند محیط انسانی را بهتر ویرایش بزند؟

مثلا برای اصلاح زیست حیوانی مثل گاو، شاید بتوان گفت رویکرد قانون محور بتواند بیشترین ثمرات را داشته باشد لکن برای انسان و جامعه انسانی با توجه به اهمیت بالای اندیشه و انتخاب انسانی, رویکرد اندیشه محور برای پشتیبانی معرفتی از انسان و تربیت اعتقاداتی او شاید موثرترین شیوه باشد.

در واقع ادعا این است که همه ورود های مختلف برای اصلاح اجتماعی لازم است لکن ورود کلامی از همه آنان مهم تر است زیرا با اقناع اندیشه از همه ورود های دیگر پشتیبانی میکند و مقاصد آنان را محقق میکند. در واقع با سامان دادن به ذهن انسان تمامی ابعاد زندگی او را تحت تاثیر قرار می دهد.

مثلا اگر اقناع اندیشه صورت نگیرد، قانونی خواهیم داشت که به آن عمل نمیشود. چون ذهن افراد نسبت به آن توجیه و ملتزم نیست لذا آن را اراده نمیکنند.

3⃣ممکن است اینگونه پاسخ گفته شود که برای ایجاد یک جامعه متعادل، همه ی انواع این ورود ها به یک اندازه اهمیت و اولویت دارند لذا همه باید وجود داشته باشد. لکن علت اصرار کنونی ما بر کلام انقلابی و معرفی آن به عنوان اندیشه اصلاحی به این دلیل است که در ظرف زمان کنونی در این بخش خلاء وجود دارد.

به عبارت دیگر ادعا این است که به همه ورود ها نیاز داریم. لکن سایر ورود ها اکنون در سطح جامعه وجود دارند و آن چیزی که کمبود آن احساس میشود و عدم وجود آن خسارت های بیشماری پدید آورده و اوضاع جامعه را مشوش کرده، ورود کلامی و پشتیبانی از ذهن جامعه است.

آیا کلام انقلابی را -با تعریف دقیقش- به عنوان ایده اصلاحی پذیرفته ایم؟

وقتی سخن از ایده اصلاحی باشد، سوالات متعددی به ذهن می رسد:

• این تشخیص از کجا آمده است؟
• ابعاد این انتخاب چیست؟
• چه آثار و نتایجی دارد؟
• ایده های بدیل و جایگزین چیست؟

پذیرش کلام انقلابی به عنوان یک ایده اصلاحی، بسیار تامل برانگیز است. اولین سوال این است که «چرا کلام؟!»

آیا واقعا مزیت نسبی حوزه های علمیه شیعی کلام است؟ دانش های دیگر اقتدار بیشتری ندارند؟ مثلا چرا ایده اصلاحی امتداد حکمت نباشد؟ یا چرا از احیای حکمت علمی به عنوان یک نسخه بهره نبریم؟ یا چرا از اخلاق توقع اصلاح جامعه را نداشته باشیم؟

شاید پاسخ به این سوالات قدری راحت باشد، اما وقتی پای فقه به عنوان قله دانش های حوزوی به میان بیاید، بحث سخت تر می شود.

اقتداراتی که فقه اسلامی در طول تاریخ کسب کرده، بسیار بیشتر از دانشی مانند کلام است. از پیچیدگی ها و ظرافت های حرفه ای فقه، می توان استفاده کرد. و به عنوان یک ایده اصلاحی از دانش فقه بهره برد. حتی برای تعمیم مسائل فقه، می توان از اصطلاحات مشهوری مانند فقه اکبر و یا اصطلاحات جدیدی مانند فقه انقلابی، فقه پویا، فقه ناب و… کمک گرفت و روش و رویکرد فقهی مصطلح را در سایر ابواب نیز وارد کرد.

با این حساب، آیا نباید ایده اصلاحی ای که می خواهد به کمک جامعه امروز بیاید، ایده ای بر اساس دانش فقه باشد؟

به طور کلی دانش های حوزوی را به سه دانش عقاید، اخلاق و فقه تقسیم می کنند. عقاید به باورها و اعتقادات، اخلاق به ملکات و خصلت های درونی و فقه به رفتار و افعال بیرونی می پردازد. هر کدام از این دانش ها را می توان عام تر تعریف کرد، به گونه ای که تا حد خوبی سایر دانش ها را نیز پوشش دهد. و حتی شاید بتوان با تعاریفی عام از هر سه دانش، حوزه آن ها را منطبق بر هم کرد. البته با رویکردهایی متفاوت. رویکرد کلام، اندیشه ای و ذهنی است. رویکرد اخلاق، بیشتر ناظر به ملکات درونی و ارزش ها است و رویکرد فقه به رفتارها و اعمال خارجی.

اما چرا کلام؟

وقتی کلام را به عنوان ایده اصلاحی بر می گزینیم، یعنی انتخاب کرده ایم که ایده اصلاحی ما ناظر به اندیشه، باور و اعتقادات است. حتی اگر گاهی وارد حوزه مسائل اخلاق و فقه شویم.

این انتخاب، گزارش از یک قضاوت درباره انسان می دهد. قضاوت ما درباره منزلت و جایگاه اندیشه در شخصیت انسان. وقتی برای اصلاح، کارهای اعتقادی و اندیشه ای برگزیده می شود، یعنی در تاثیر و تاثر بین رفتار و اخلاق و اندیشه، ما سهم اندیشه را پررنگ تر و قوی تر می دانیم. و اگر به سراغ فقه به عنوان یک ایده اصلاحی برویم، یعنی تاثیر رفتار بر عقیده را پررنگ می کنیم.

البته که همه این ساحت ها بر هم موثر هستند و نفس انسان دارای همه این حوزه ها به صورت یک جا است، اما این انتخاب نشان می دهد که در اندیشه مصلحان اجتماعی، کدام ساحت مقدم است.

کلام مرسوم در تاریخ اسلام خود را موظف به اثبات عقاید دینی و دفع شبهات به روش یقینی یا مشهوری می‌دانست، لذا اساساً محصولی که ارائه می‌کرد محصولی بود که بخش عمده‌ی آن به توصیف معارف دینی می‌پرداخت. جامعه‌ی علمی متکلمین با همه فراز و فرود و دسته بندی‌هایی که در جهان اسلام داشتند، محصولی که ارائه دادند بیشتر عقاید صحیحی بود که از نظر خودشان یک فرد مسلمان باید می‌داشت، آن هم به شکل توصیفی که این عقاید صحیح و حق چیست، و چطور حرف مخالفین این عقاید غلط است.
اما آن چیزی که اینجا گم یا کمرنگ است، پشتیبانی عقایدی از زندگی دینی است، یعنی به نحو انضمامی و عینی روی عقاید امت تمرکز کنند و تلاش کنند که به جای اثبات عقاید حقه و دفع شبهات، باورهای مورد نیاز برای زیست دینی جامعه در موقعیت‌های مختلف را تبیین و به این واسطه جامعه‌ی دینی را از پشتیبانی‌های خود بهره مند سازند.
کلام باید به جای در پیش گرفتن رویکرد توصیفی و دفاع از توصیف‌های خود نسبت به معارف دینی، متمرکز بر زیست دینی جامعه اسلامی می‌شد و برای هر مسلمان و موقعیتی که جامعه اسلامی وارد آن می‌شد، پشتیبانی اعتقادی متناسب آماده می‌کرد تا مسلمانی به نحو انضمانی و عینی در همه عرصه‌های حیات جامعه اسلامی جاری می‌شد؛ و حیات طیبه به نحو تام آن محقق می‌شد.

#یادداشت_297

🔰 ذهن‌پروری و پرورش انسان؛ کلام انقلابی و پایبندی به اسلام سیاسی

 مكاتب تربیتی هریك بر ساحات متفاوت از دیگری برای تربیت و پرورش انسان تكیه می‌كنند؛ ساحت قلب و اخلاق، ساحت عقل و اندیشه و باورداشت‌ها، ساحت رفتار و عملكردها، ارتقای هوش هیجانی یا هوش محاسباتی و غیره.

آیا انتخاب هریك از این ساحات به‌معنای آن است كه آن ساحت را پیشران اصلی حركت و تغییر و تحول انسان می‌دانیم؟ در یك نگاه راهبردی، بله.

كلام [انقلابی] هم در طرح اصلاحی خود برای راهبری فرهنگی جامعه،ساحت ذهن و اندیشه را برگزیده است: ذهن‌پروری!

اما یك درنگ!

بر كلام [و تبلیغ] سنتی اگر تنها بر حراست از مرزهای اعتقادی و هویتی شیعی متمركز است، اشكالی نیست؛ قرن‌هاست كه ساحت زیست جمعی و اجتماعی شیعیان متأثر از عواملی بوده كه در دست نهاد دین و روحانیت نبوده است تا بخواهند آن عوامل را در نظر بگیرند.

اما كلام با پسوند “انقلابی” گویای پشتیبانی از “زیست انقلابی” است و این هم برآمده از باور به #اسلام_سیاسی و #اسلام_انقلابی است.

اسلام سیاسی اما برخلاف اسلام اجتماعی و اخلاقی و اعتقادی، عامل و مانع اصلی در انسان‌سازی را #قدرت_حاكمه می‌داند:

قدم دوم بعد از آن مبارزات طولانی(بعثت بیرونی پیامبر)، همین است. ایجاد یك محیط و فضا و یك نظم و نظام بر مبنای این فكر است. تا این نظام و این قدرتِ پشتوانه‏ی تفكّرات الهی و اسلامی نباشد، نمی‏توان افكار و احكام و مفاهیم الهی را در زندگی مردم منتشر كرد و بسط داد. درست عكسِ نظر كج‏بینانه‏ی كسانی كه مدّعی هستند اگر قدرت با دین همراه شود، دین فاسد می‏شود! نه؛ قضیه عكس است. دین اگر با قدرت همراه شود، خواهد توانست گسترش و بسط پیدا كند؛ اهداف و آرزوهای دینی را تحقّق ببخشد و آرمان‏هایی را كه دین شعار آن‏ها را می‏داده است، در جامعه به وجود آورد. این‏ها بدون قدرت امكان ندارد؛ با قدرت ممكن است… بدون مبارزه و تلاش و بدون پشتوانه‏ی قدرت، نمی‏شود افكار و آرمان‏ها و آرزوهای دینی را- بلكه هیچ آرمان و آرزویی را- تحقّق بخشید. البته پاره‏ای چیزها را می‏شود با نصیحت و با زبان خوش انجام داد. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مسئولان و كارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران به مناسبت عید سعید مبعث ‏(19/ 09/ 1375))

با این توجه، #سودای_كلام_انقلابی چه خواهد بود؟

قبول كه می‌خواهد ذهن جامعه را پرورش دهد، اما #پیام این #كلام چه نسبتی با #اسلام_سیاسی خواهد داشت؟ چه نسبتی با جمهوری اسلامی؟ با روند كلان سیاسی كشور چه؟ با #صعود و #نزول در #صورت یا #سیرت انقلاب چطور؟

#خلاصه ؛ كلام انقلابی اگر می‌خواهد همچنان به اسلام سیاسی معتقد و متعهّد بماند، طبیعتا باید #ذهن_جامعه را به عنصر #قدرت و اداره‌ی كشور متوجه كرده و با تبیین اسلام سیاسی ناب، ذهن و اندیشه‌ی دینی مردم را ارتقا بخشیده تا اراده‌ی ملی در كانون مدیریت و اداره‌ی كشور بجوشد و جاری شود.

امید فشندی

8 فروردین 1401