#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#عقیل_رضانسب
#یادداشت_23
#جلسه_123

💠 #دین_حداکثری و مسئله #منطقة_الفراغ

🔺از طرفی در آیات قرآن تصریح شده است که وَ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ يٰابِسٍ إِلاّٰ فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ ﴿الأنعام‏، 59﴾ و روایات هم همین معنا را تصریح کردند، در خطبه حجة الوداع آقا رسول الله (ص) می فرمایند: يَا أَيُّهَا النَّاسُ وَ اللَّهِ مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ أَمَرْتُكُمْ بِهِ وَ مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ النَّارِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَّا وَ قَدْ نَهَيْتُكُمْ عَنْه‌ و امثال این آیات و روایات.
🔺از طرفی می بینیم که همیشه دچار مسائل مستحدثه ای هستیم که نو به نو برای بشر ایجاد می شود که قبلا اصلا مطرح نبوده است، مخصوصا در حیطه اداره جامعه و حکومت داری این مسائل شدت و عمق بیشتری می یابند.
🔺یکی از نظریه هایی که در اینجا توسط دانشمند شهید، سید محمدباقر صدر ارائه شده است نظریه #منطقة_الفراغ است که قائل است دین در برخی مسائل حکم شرعی معینی ندارد ولی به حاکم اسلامی اجازه داده است تا در برخی مسائل اجتماعی، با درنظرگرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.
🔺این نظریه را می شود طوری خوانش کرد که مورد طبع و رضایت لیبرال ها است و از آن به یک دین حداقلی قائل شد که خیلی از امور مخصوصا اجتماعی را به خود انسان ها واگذار کرده است که با عقل خودشان هر کاری خواستند بکنند. همانطور که نظریه #خطابات_قانونیه حضرت امام با به هم زدن رابطه عبد و مولی به رابطه قانون گذار و شهروند، نیز توسط برخی لیبرال ها مصادره شده و دارد علیه خودش به کار می رود.

🔹 اما به نظر می رسد که اگر بتوانیم تقابل بین مسائل مستحدثه و حداکثری بودن دین را برطرف کنیم روح این نظریه نیز خودش را نشان می دهد.
🔺در خود دین راهکارهایی برای به بن بست نرسیدن احکام دینی در مقابل با مسائل نو ظهور در نظر گرفته شده که مانع از این بن بست می گردد.
🔺خود اینکه به مرور هر چه به سمت ائمه متأخر می آییم دستگاه فقاهت کاملا تثبیت می شود و مردم به فقها رجوع داده می شوند، با وجود اینکه در همان زمان هم فقها با هم اختلاف نظرهایی داشته اند، و همچنین این نکته که فقیه به عنوان حاکم اسلامی تعیین می شود.
🔺دستگاه فقاهت با همه ابزارهایی که برای کشف حکم دارد و مخصوصا با مهم بودن مسئله عقل که عناصری مانند زمان و مکان و مصلحت را جدی می کند؛ و همچنین حاکم اسلامی که با یک ذائقه فقهی مصدریت امر را به دست می گیرد؛ باعث می شوند که در مواجهه با مسائل مستحدثه در فقه شیعه بن بستی وجود نداشته باشد و فقیه و حاکم تلاش می کنند که در این مسئله حکم خدا را کشف کنند و همان را جاری کنند.

🔹 با این تبیینی که شد معلوم می شود که ابزارهایی مانند منطة الفراغ برای تبیین همین نکته است که در برخی عرصه های جدید مخصوصا در امور حاکمیتی ممکن است در ادله شرعیه ای که به دست ما رسیده است چیزی که مستقیم جواب آن مسئله باشد یافت نشود، اما حاکم اسلامی چون فقیه است و اساسا مشروعیت بودن او در عرصه حاکمیت به این است که او می خواهد فقه را جاری کند، اجاره می یابد که با در نظر گرفته عنصر زمان و مکان و مصلحت و سایر امور عقلی و عقلایی و تحت سیطره یک ذهن فقهی که به عنوان فقیه یافته است؛ احکامی را وضع کند تا جامعه اسلامی در بن بست نماند.
🔺لذا بحث #منطقه_الفراغ را به این شکل اگر تبیین کنیم با بحث #دین_حداکثری به تهافت و تناقض کشیده نمی شوند.

💠 آیات مورد استفاده در بحث #توحید_در_تشریع

🔺 حضرت آقا در بحث توحید در تشریع که عبارت کلیدی آن این است که «[توحید] صلاحیت هر گونه طراحى و کارگردانى مستقل و خودسرانه در امور جهان و انسان را از هر کسى جز خدا سلب مى‌کند. … پس هر گونه دخالتى از سوى دیگران در تعیین مسیر و خط‌مشى عملى انسانها، دست‌اندازى به قلمرو خدائى و ادعاى الوهیت، و موجب شرک است.» دو آیه را به عنوان شاهد خودشان در این بحث می آورند:

1️⃣ فلاٰ وَ رَبِّک لاٰیؤْمِنُونَ حَتّٰى یحَکمُوک فِیمٰا شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لاٰیجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّٰا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً ﴿النساء،65﴾

2️⃣ و مٰا کٰانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لاٰ مُؤْمِنَةٍ إِذٰا قَضَى اَللّٰهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکونَ لَهُمُ اَلْخِیرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یعْصِ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاٰلاً مُبِیناً ﴿الأحزاب‏،36﴾

❇️ بررسی
🔺 به نظر می رسد که آن چیزی که در متن ادعا شده است با وجود اینکه این آیات بالاخره با یک فاصله ای آن را می رسانند و آیه اول مطلوبش این است که بگوییم وقتی که تکلیف این است که باید در هر اختلافی به رسول مراجعه کنید و هر چه گفت گوش کنید، پس معلوم است که شما حق هیچ گونه طراحی از جانب خود ندارید! و آیه دوم هم مطلوبش این است که بگوییم وقتی خدا چیزی می گوید مؤمن نباید احساس کند اختیار دارد که بکند یا نکند، پس معلوم می شود که تو باید دائم گوش به حرف خدا باشی نه خود نقشه بکشی.
🔺 اما باید کلی واسطه زده شود تا این چیزی که مطلوب ما است از آیات برداشت شود، می شود گفت که آیه اول در زمانی که به اختلاف و مشاجره کشیدید باید به رسول خدا مراجعه کرده و هر چه گفت گوش کنید؛ ولی واقعا ظاهر آیه این را نمی گوید که به صورت مطلق هر نوع تعیین خط مشی برای زندگی بشری از ناحیه شما شرک است!
🔺 آیه دوم هم به همین شکل است که ظاهر آن این است که وقتی که امری از جانب خدا آمد شما باید گوش کنید؛ از ظهور آیه به سختی می شود این را در آورد که شما دیگر حق هیچ نوع طراحی و کارگردانی در زندگی بشری را ندارید. یا حتی می شود گفت آیه مربوط به زمانی است که امری روشن از جانب خدا آمده باشد، اگر در جایی امر روشنی نبود چه کنیم.
🔺 در یک کلام هر دو آیه اطلاقی به این شدت که در متن بیان شده است ندارند.

🌐 اما به نظر می رسد که دو دسته آیات دیگر را بشود اینجا برای این بحثی که مؤلف محترم آورده است به عنوان شاهد آورد:
🌟 دسته اول: آیاتی که حکم را به خدا اختصاص می دهند.
این آیات تعدادشان زیاد است و برای مثال 11 آیه زیر را در یک جستجوی اولیه به دست آورده ام:
1️⃣ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاّٰ أَسْمٰاءً سَمَّيْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُكُمْ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ إِنِ اَلْحُكْمُ إِلاّٰ لِلّٰهِ أَمَرَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِيّٰاهُ ذٰلِكَ اَلدِّينُ اَلْقَيِّمُ وَ لٰكِنَّ أَكْثَرَ اَلنّٰاسِ لاٰ يَعْلَمُونَ ﴿يوسف‏، 40﴾

2️⃣ قلْ إِنِّي عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ كَذَّبْتُمْ بِهِ مٰا عِنْدِي مٰا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ اَلْحُكْمُ إِلاّٰ لِلّٰهِ يَقُصُّ اَلْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ اَلْفٰاصِلِينَ ﴿الأنعام‏، 57﴾

3️⃣ ثمَّ رُدُّوا إِلَى اَللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ اَلْحَقِّ أَلاٰ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ اَلْحٰاسِبِينَ ﴿الأنعام‏، 62﴾

4⃣ ثمَّ رُدُّوا إِلَى اَللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ اَلْحَقِّ أَلاٰ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ اَلْحٰاسِبِينَ ﴿الأنعام‏، 62﴾

5⃣ و هُوَ اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ لَهُ اَلْحَمْدُ فِي اَلْأُولىٰ وَ اَلْآخِرَةِ وَ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿القصص‏، 70﴾

6⃣ و لاٰ تَدْعُ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هٰالِكٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿القصص‏، 88﴾

7⃣ إنّٰا أَنْزَلْنَا اَلتَّوْرٰاةَ فِيهٰا هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا اَلنَّبِيُّونَ اَلَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هٰادُوا وَ اَلرَّبّٰانِيُّونَ وَ اَلْأَحْبٰارُ بِمَا اُسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتٰابِ اَللّٰهِ وَ كٰانُوا عَلَيْهِ شُهَدٰاءَ فَلاٰ تَخْشَوُا اَلنّٰاسَ وَ اِخْشَوْنِ وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآيٰاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْكٰافِرُونَ ﴿المائدة، 44﴾

8⃣و كَتَبْنٰا عَلَيْهِمْ فِيهٰا أَنَّ اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ اَلْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ اَلْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ اَلْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ اَلسِّنَّ بِالسِّنِّ وَ اَلْجُرُوحَ قِصٰاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّٰارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلظّٰالِمُونَ ﴿المائدة، 45﴾

9⃣و لْيَحْكُمْ أَهْلُ اَلْإِنْجِيلِ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فِيهِ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْفٰاسِقُونَ ﴿المائدة، 47﴾

🔟إنّٰا أَنْزَلْنَا اَلتَّوْرٰاةَ فِيهٰا هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا اَلنَّبِيُّونَ اَلَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هٰادُوا وَ اَلرَّبّٰانِيُّونَ وَ اَلْأَحْبٰارُ بِمَا اُسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتٰابِ اَللّٰهِ وَ كٰانُوا عَلَيْهِ شُهَدٰاءَ فَلاٰ تَخْشَوُا اَلنّٰاسَ وَ اِخْشَوْنِ وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآيٰاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْكٰافِرُونَ ﴿المائدة، 44﴾

🌟 دسته دوم: آیاتی که مالکیت را به خداوند اختصاص می دهند.
در یک جستجوی اولیه 3 آیه زیر یافت شد:

1️⃣تبٰارَكَ اَلَّذِي بِيَدِهِ اَلْمُلْكُ وَ هُوَ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿الملك‏، 1﴾

2️⃣ و اِتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لاٰ يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ وَ لاٰ يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً وَ لاٰ يَمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لاٰ حَيٰاةً وَ لاٰ نُشُوراً ﴿الفرقان‏، 3﴾

3️⃣ و لَهُ مَنْ فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قٰانِتُونَ ﴿الروم‏، 26﴾

📝 برخی آیات شبیه به آیات مورد استناد مؤلف

1️⃣ (یا أَیُّهَا الّذینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فى شَىْء فَرُدُّوهُ إِلَى اللّه ِوالرَّسُول إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَومِ الآخِر ذلِكَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً) (نساء/59).

2️⃣ (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ یَزْعُمُونَ انّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْكَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاكَمُوا إِلَى الطّاغُوت وَقد أُمِرُوا أَنْ یَكْفُرُوا بِهِ وَیُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِیداً) (نساء/60).

3️⃣ (سَمّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوكَ شَیئاً وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُقْسِطینَ)(مائده/42).

.

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#محمد_حسین_خانی
#یادداشت7
#جلسه_123

بحث بر سر صلاحیت برنامه ریزی است یعنی در عالم اگر کسی شان برنامه ریزی وتشریع داشته باشد فقط خداوند است. حالا ایا انسان هم به عنوان خلیفه الهی این حق را دارد یا نه؟

به نظر اینگونه است که خداوند به عنوان خالق تمام هستی و عالم به تمام استعداد ها و ظرفیت های بشری اصول وقوانین کلی را خود بیان کرده و حتی در بعض از امور که مخصوص شریعت است (احکام تاسیسی) تا امور جزئی هم برنامه و احکام را بیان کرده
اما نیاز های بشر روز به روز در حال تغییر و پیچیده ترشدن است برای حل انها نیز باید برنامه ای داشت که از طرف شارع بیانی وجود ندارد اینجا انسان می تواند با استفاده از احکام وقواعد وسنن الهی یک برنامه ای طراحی کند و برای آن از طرف شارع امضاء بگیرد( تعارض نداشتن با قران وروایات کافی است )
در این فرایند در اموری که شارع بیان دارد باید به دنبال کشف نظر شارع برویم ودر اموری که جدید است وبیانی از طرف شارع نیست خود دست به اقدام وطراحی بزنیم البته با یک سری از شروط (عدم تعارض با قران و روایات و …) در این فرایند استقلال وازادی انسان در نظر گرفته شده و شان شارع نیز حفظ شده
از ویژگی های این برنامه ریزی این است که انها این برنامه ریز را بی ربط با خداوند نمی دانند و کار وتلاش خود را در طول اراده الهی تصویر می کنند

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#سید_ابراهیم_رضوی
#یادداشت_3
#جلسه_123

در این جلسه به شهید صدر نسبت داده شد ایشان در منطقه الفراغ، به عقل اختیار جعل و طراحی در شریعت داده شده است
استاد محترم نیز در فرمایش خود در نسبت دین و برنامه ریزی، سه قسم بیان کردند: ۱. دین در برنامه ریزی محذوف است ۲. عقل شریک دین است ۳. دین حاکم برنامه ریزی بشر است. سپس نظریه شهید صدر را ذیل نظریه قسم دوم بیان کردند.
درحالیکه به نظر میرسد نظریه منطقه الفراغ ناظر به بحث حکم حکومتی و حیطه آن است.
شهید صدر نظرشان این است که حاکم شرع بخاطر مصالح و مفاسد موقت و تطبیق عناوین دیگر بر بعضی مصادیق، می تواند در منطقه الفراغ، حکم به لزوم فعل یا ترک دهد.
این کلام به معنا نیست که عقل شریک دین است بلکه عقل در اینجا در چارچوب دین مشغول تشخیص عناوین مهمتر و جعل حکم حکومتی است. همانطور که هر مکلفی در تشخیص مصداق از عقلش بهره می گیرد. اما فرق عقل مکلف و حاکم این است که تشخیص های مصداقی مکلف برای خودش حجت است ولی حاکم می تواند بر اساس تشخیص مصداقی خودش، حکم کلی برای کل جامعه جعل کند

ثانیا اگر نظریه منطقه الفراغ، موجب شراکت عقل با دین شود، نظریه حضرت امام ره به طریق اولی موجب آن می شود چرا که اگر شهید صدر، فقط در احکام غیر الزامی، به حاکم اختیار می دهد، حضرت امام در تمام احکام این اجازه را به حاکم میدهد. طبق نظریه ولایت فقیه امام، حاکم حتی در احکام واجب و حرام هم میتواند حکم حکومتی دیگری جعل کند،
در مجموع به نظر می رسد حضرت امام و شهید صدر و بسیاری دیگر از فقها، قائل به شراکت عقل در دین نیستند

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط‌مشی_اجتماعی
#امید_فشندی
#یادداشت_17
#جلسه_123

در قرآن و روايات، طيفي از توصيفات (و در نتيجه، دسته‌بندي‌ها) در مورد انسان به‌كار رفته، مانند كفر و نفاق و شرک و ايمان و مراتب آن (تقوا، صلاح، صدق و اخلاص و ..) كه غالبا گزارشي از ساحت قلبي انسان است و توجيهي ندارد كه پايه‌ي دسته‌بندي‌هاي مردم در جامعه، و اساس قانون‌گذاري و قضاوت و حقوق انساني و شهروندي و روابط بین‌الملل قرار گيرد.

گو اينكه همين قرآن، با آن‌همه از كفر و ايمان و نفاق سخن گفتن، اما در عمل و عرصه‌ي جامعه، پيامبر را صرفا انذاردهنده‌اي معرفي مي‌كند كه نه وكيل مردم است و نه نگهبان و مسيطر (ديكتاتور) بر ايشان:

وَ مَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا وَ مَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيل
أنعام/107

فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّر
لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِر
غاشیه/22و21

به‌گفته‌ی جناب مصطفی محقق داماد، تقسیم مردم به مؤمن و کافر، منشأ خون‌ریزی‌های مقدس‌نمایی در طول تاریخ بشر بوده، و در این زمان هم نمی‌تواند مبنای حقوق شهروندی و حقوق و روابط بین‌الملل قرار گیرد، در برابر؛ دوگانه‌ی مسالِم و محارب را مطرح می‌کند، یعنی اهل روابط مسالمت‌آمیز بودن، یا اهل محاربه و جنگ و خون‌ریزی:

لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِين
إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ أَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَ ظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ
ممتحنة/8و9

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#سید_مصطفی_مدرس
#یادداشت_17
#جلسه_122

#توصیف_تجویز
#باید_و_هست

بحث توصیف و تجویز یا باید و هست ابعاد متنوعی دارد که بایستی از یکدیگر جدا شود:

– ساحت هستی شناختی: نفس الامر گزاره های توصیفی و تجویزی

– ساحت معرفت شناختی: معرفت شناسی گزاره های توصیف و تجویزی

– ساحت روش شناختی: رابطه گزاره توصیفی و تجویزی

– ساحت دیدگاههای فلسفه علمی و طبقه بندی علوم: طبقه بندی علوم توصیفی و تجویزی

– ساحت جامعه شناختی(جامعه شناسی حوزوی): اعتبار و ارزش عالمان توصیفی و عالمان تجویزی

– ساحت سیاستگذاری تولید علم: وزن راهبردی علوم توصیفی و تجویزی / نسبت راهبردی تولید این علوم و …

– ساحت مدیریت راهبردی دانش

و …

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#سید_مصطفی_مدرس
#یادداشت_18
#جلسه_122

#توصیف_تجویز
#باید_و_هست
رابطه #فقه_و_کلام
#اقتدار_توصیف، #قدرت_تجویز

اگر بخواهیم یکی از رابطه های علوم توصیفی و تجویزی را اشاره کنیم بایستی به رابطه علم کلام و علم فقه توجه دهیم.
هر چند که علم کلام میتواند سویه تجویزی پیدا کند اما به یک معنا کلام هاضمه ای برای استفاده از علوم توصیفی دارد(نظیر فلسفه و عرفان) و از طرفی دیگر کلام به یک معنا عقل فقیه و عقلانیت پیشینی استنباط می باشد.
فقیه همراه با دیدگاههای اعتقادی اش در مورد خدا، جهان و انسان در عملیات اجتهاد و استنباط حاضر شده و این مقوله حتی در اجزا و تک تک خرده فرآیندهای استنباط نیز مؤثر دارد. به طور مثال وقتی فقیه یک مفهوم فقهی را در منظومه و بافتار و شبکه معنایی الف فهم میکند و فقیهی دیگر در همان مفهوم فقهی را در منظومه و بافتار و شبکه معنایی ب فهم میکند این دو فقیه به استظهار متفاوتی از روایات تبیین کننده همان مفهوم می رسند.
به طور مثال در مورد زکات ما روایاتی داریم که منحصر در 9 مورد می باشد و روایاتی داریم که این انحصار را بیان نمی کند.
کسی مثل یونس بن عبدالرحمن حسب دیدگاه جامعه شناختی و نیز دریافتی که از نسبت و تناسب این مفهوم با دیگر مفاهیم دینی دارد این انحصار را رد میکند اما دیگر افراد مؤکدا تاکید بر انحصار زکات در موارد 9 گانه دارد.

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#سید_مصطفی_مدرس
#یادداشت_16
#جلسه_121

تفسیر موضوعی قرآن کریم: جلد 10 /آیت الله جوادی آملی

1️⃣بخش اول:

رابطه بین «هست» و «نیست» با «باید» و «نباید»

باید و نبایدهای اخلاقی را باید از «باید» و «نباید» های نخستین گرفت. هر علمی «نظریات» خود را از «ضروریات» مناسب خود می گیرد. بنابراین، اخلاق و فقه نیز،
[42]

اگر نظری باشد، باید و نبایدهای خود را از بایدها و نبایدهای اولی و بدیهی خود کسب می کند ولی از این جهت نمی شود گفت که «هست» ی در جهان خارج به عنوان «باید» یعنی واجب و «نیست» ی در جهان خارج به عنوان «نباید» یعنی ممتنع وجود دارد که منشا پیدایش باید و نباید علوم عملی است بلکه برخی از مبادی حکمت عملی بدیهی است و برخی نظری. تمام بایدهای نظری به یک باید بدیهی منتهی می شود که آن را از چیزی اخذ نمی کنند؛ زیرا خود بدیهی است؛ اما رابطه هست و باید چندان هم گسیخته نیست.

این طور نیست که میان «باید و نباید» با «هست و نیست» سیم خارداری وجود داشته باشد و هیچ گونه پیوستگی بین آنها برقرار نباشد؛ ولی هیچ حکیمی مدعی نیست که ما می توانیم قیاسی داشته باشیم که هر دو مقدمه آن «هست» ولی نتیجه اش «باید» باشد؛ یا به عکس یعنی قیاسی داشته باشیم که هر دو مقدمه اش «باید» ولی نتیجه اش «هست» باشد؛ و آنها که گفته اند: بین آنها رابطه ای هست بیش از این ادعا نکرده اند که می شود قیاسی تشکیل داد که یک مقدمه آن، «هست» و مقدمه دیگر آن، «باید» باشد و به همین مقدار، رابطه منطقی برقرار است.

چون حکمت عملی و اخلاق، فرع جهان بینی است و مقدمه قیاسی که به هست بر می گردد، «اشرف المقدمتین» (13)و مقدمه ای که به باید بر می گردد، «اخس المقدمیتن» است و نتیجه هم همواره تابع «اخس المقدمتین» است، بنابراین، اگر قیاسی داشتیم که مقدمه ای از آن «هست» و مقدمه دیگرش «باید» باشد، نتیجه «باید» است نه «هست» ؛ مثلا، می گوییم: «خدا ولی نعمت، خالق و منعم است» که یکی از مقدمات قیاس محسوب می شود. مقدمه دیگر این است که : «ولی نعمت را باید سپاس گزارد و در پیشگاه خالق باید، خضوع کرد» که از مجموع این باید اخلاقی و آن هست نظری، یک «باید» اخلاقی استنتاج می شود
[43]

که: «پس باید خدا را سپاس گزارد و در برابر او خاضع بود» .

این گونه قیاسها که یک مقدمه نظری «هست» و یک مقدمه عملی «باید» دارد در قرآن کریم کم نیست؛ مثلا، از مجموع این دو مقدمه قرآنی: «ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین» (14)و «کان الشیطان لربه کفورا» (15)که اولی تقریبا به هست و دومی به باید بر می گردد، نتیجه «باید» گرفته می شود.
13. البته شرافت وجودی، نه ارزشی.14. سوره اسراء، آیه 27.15. همان

2️⃣بخش دوم:

طرح یک شبهه

در زمینه استنتاج «باید و نباید» های اخلاقی از «هست و نیست» ها شبهه ای وجود دارد که ما نخست برای پروراندن آن، شرایط چهارگانه انتاج قیاس را ذکر می کنیم و سپس به طرح اصل اشکال می پردازیم و آنگاه به آن پاسخ می دهیم. شرایط انتاج قیاس چنین است:

اول: باید بین نتیجه و مقدمتین، رابطه ای طبیعی و منطقی برقرار باشد؛ بین مقدمتین و نتیجه از لحاظ کمیت یعنی کلیت و جزئیت باید «سنخیت» باشد. بنابراین، ممکن نیست ما بتوانیم از هر مقدمه ای نتیجه دلخواه را استنباط کنیم، مقدمات کلی نتیجه کلی را به همراه دارند و مقدمات جزئی هرگز نتیجه کلی را ارائه نخواهند داد حتی اگر بعضی از مقدمات، کلی و بعضی دیگر جزئی باشد، باز نتیجه جزئی خواهد بود؛ نه کلی.

دوم: باید بین نتیجه و مقدمتین از نظر کیفیت یعنی سلب و ایجاب قضیه نیز تناسب باشد. بنابراین، هرگز نمی توان از مقدمات ایجابی، نتیجه سلبی و از مقدمات سلبی، نتیجه ایجابی گرفت.

سوم: بین نتیجه و مقدمتین از لحاظ «جهت» نیز باید تناسب وجود داشته
[44]

باشد، بنابراین، هرگز نمی شود از مقدمات امکانی، نتیجه ضروری را توقع داشت.

چهارم: بین نتیجه و مقدمتین از جهت صنعت قیاس و ماده آن تناسب برقرار است؛ پس ممکن نیست از مقدمات ظنی، نتیجه قطعی را استنباط کرد. بنابراین، در کمیت، کیفیت جهت و صنعت قیاس، بین نتیجه قیاس و مقدمات آن باید تناسب قطعی برقرار باشد و در این جهت بین منطق تجربی و منطق عقلی و نیز بین مبنای کسانی که موجود را منحصر به نشئه تجربه می دانند و ماورای طبیعت را نمی پذیرند و مقدمات و قیاسهای عقلی محض را انکار می کنند و کسانی که دیدشان وسیع است و نشئه طبیعت، ماورای طبیعت، اصول تجربی و عقلی را قبول دارند فرقی نیست.

برهمین اساس شبهه ای مطرح می شود که اگر بخواهیم «باید» و «نباید» ها را از «هست» و «نیست» ها استنتاج کنیم، بین نتیجه و مقدمه هم از لحاظ قضیه و هم از لحاظ مفردات، گسیختگی است. گسیختگی در کل قضیه این است که مقدمات، واقعا قضیه اند ولی نتیجه حقیقتا قضیه نیست. چون خبر نیست؛ بلکه انشاء است و بین انشاء و خبر هم تناسبی نیست؛ بنابر این از دو مقدمه خبری، یک نتیجه انشایی که شبیه جمله خبری است نه خود خبر، استنباط نمی شود، چون انشائیات شبیه جمله خبری اند و هرگز قضیه خبری نیستند.

ناهماهنگی دیگر بین نتیجه و مقدمتین آن، در خصوص مفردات است؛ زیرا موضوع و محمول مقدمتین که بر اساس «هست» ها تنظیم می شود، حقایق خارجی و واقعیتهای عینی اند؛ اما موضوع و محمول نتیجه که یک «باید» است، مطلبی اعتباری است نه واقعی؛ پس بین نتیجه و مقدمات، نه از نظر مفردات و نه از نظر قضیه، تناسب و هماهنگی وجود ندارد.

بر اساس همین شبهه گفته اند: چه فقط اصول تجربی را بپذیریم و یا اینکه اصول عقلی را نیز قبول کنیم، باید اخلاق را مسائل اعتباری محض بدانیم و آن را
[45]

مانند رسوم، عادات و آداب اجتماعی و عاطفی تلقی کنیم. البته رسوم، مختلف است؛ بعضی از آنها مقطعی و موضعی و بعضی فراگیر، و رسوم فراگیر را اخلاق می نامند؛ مثل این که دروغ، خیانت و ستم، بد و صدق، امانت و عدل، خوب است.

3️⃣بخش سوم:

پاسخ به شبهه

در پاسخ به شبهه مذکور باید گفت: کسانی که در مسائل اخلاقی استدلال می کنند هرگز از دو مقدمه ناهماهنگ به یک نتیجه غیر منسجم با آنها نمی رسند؛ بلکه در همه موارد، قیاس مرکب یا قیاس بسیطی است که بعضی از مقدماتش «مطوی» است و در نتیجه اگر استدلالی اخلاقی می شود، همه یا برخی از مقدمات آن، اخلاقی است و هرگز از دو «باید» یک «هست» و یا از دو «هست» یک «باید» استنتاج نمی شود و آنها که بر مسائل اخلاقی استدلال می کنند می گویند: «این کار خوب است و هر خوب را باید انجام داد؛ پس این کار را باید انجام داد» که در این گونه موارد، قیاس، مرکب از مقدمه های اعتباری و نتیجه اعتباری است؛ ولی به دو نکته باید توجه کرد:

1 همان طور که در مسائل تجربی در نشئه طبیعت، خیر و شر و نفع و ضرر وجود دارد(16)در مسائل ماورای طبیعت و تجربه نیز وجود دارد. در مسائل تجربی، انسان مدرک، آتش و حرارتش را احساس می کند و با تجربه می بیند که آتش، دست یا لباس و… را می سوزاند و افزون بر آن، انسان یک «باید» تجربی هم در کنار
[46]

این حس تجربی دارد و آن این که: از امور زیانبار باید پرهیز کرد، پس از آتش هم باید پرهیز کرد.

این نفع و ضرر و خیر و شری که در مسائل حسی و تجربی است در مسائل اخلاقی هم هست. انسان در اوایل امر، گذشته از «اول الاوائل» یعنی استحاله جمع و رفع نقیضین که آن را با عقل و نه با حس ادراک می کند، خیلی از امور را بعدا به عنوان مسائل بدیهی ادراک می کند. او می فهمد که آتش می سوزاند یا سم مار و عقرب، مهلک است و باید از مهلک پرهیز کرد.

درهر صورت، انسان در مسائل اخلاقی نیز همین ادراک را دارد و مثلا می گوید نظم برای زندگی من سودمند است و باید آن را در زندگی پیاده کرد یا هرج و مرج برای زندگی من شر است و باید از آن شر پرهیز کرد. او این خوبی و بدی را با یک نوع تنبه و آگاهی، درک می کند و این درک از مسائل ابتدایی باید و نبایدهاست؛ یعنی، همان طور که یک «هست» و «نیست» نخستین داریم، یک «باید» و «نباید» بدیهی نخستین هم داریم که مسائل نظری باید و نبایدها را از آن می گیریم؛ مثل این که، در برخورد با آتش دو مطلب را به صورت بدیهی و محسوس، درک می کنیم: یکی «هست» نظری و دیگری باید اعتباری.

بنابراین، قایل به مکتب تجربی، اگر چه در بعضی از مسائل با صاحب مکتبهای عقلی همراه است ولی او مسائل ماورای طبیعت یعنی روح، فضایل و رذایل آن، مسائل برزخ و معاد، «لقاء الله» ، «قرب الی الله» و یا «بعد عن الله» را ادراک نمی کند در نتیجه برای او مسئله خیر و شر نسبت به روح، قبر، برزخ و… مطرح نیست. وقتی خیر و شر مطرح نبود، نفع و ضرر هم برای او مطرح نیست؛ زیرا نفع و ضرر، مربوط به «طریق» است و در ارتباط با هدف یعنی خیر و شر معنا می دهد و اینجا مرز جدایی عالم تجربی یا فیلسوف ملحد با فیلسوف موحد است.
[47]

2 قبلا اشاره شد که بحث در مسائل اخلاقی مانند بحث از مسائل طبی، ازعلوم تجربی است؛ یعنی، همانگونه که پزشک بحث « هست» و بحث «باید» دارد؛ مثلا، می گوید: «این غذا برای دستگاه گوارش زیانبار است» که چنین قضیه ای جزو علوم تجربی است و به بیمار می گوید: «فلان غذا را مصرف نکن» که «باید» دستوری است و جزء علوم انسانی، و او آن را از یک قیاس تجربی ملفق استنباط می کند، عالم اخلاق نیز می گوید: روح و قوای آن برای همیشه است و فلان گناه برای آنها زیانبار است که این گونه قضایا جزءحکمت نظری اند و نیز می گوید: از شی ء زیانبار باید تقوا و پرهیز داشت که خود دستوری اخلاقی است و آن را از قیاس ملفق استنتاج نموده است. قرآن کریم که می فرماید: «وننزل من القران ما هو شفاء ورحمة للمؤمنین» (17)یعنی، قرآن شفای دردهاست از مقدمات تلفیقی استفاده می کند؛ یعنی برای موعظه و تذکره، قیاسی مرکب از یک مقدمه «هست» و یک مقدمه «باید» تشکیل می شود.
16. شر به جنبه عدمی و زوال برمی گردد، زوال ذات یا زوال وصف، یعنی کمال. چیزی که اصل حیات یا سلامت موجودی را تامین کند (کان تامه یا کان ناقصه) خیر است و چیزی که اصل ذات یا وصف آن را زایل کند (لیس تامه یا لیس ناقصه) شر است و اگر چیزی نسبت به چیز دیگر اثر منفی نداشته باشد، نسبت به آن، شر نیست؛ مثلا مار و عقرب اگر کسی را مسموم نکنند شر نیستند، اما وقتی حیات یا سلامت رهگذر را از بین می برند، شر محسوب می شوند.17. سوره اسراء، آیه 82.

4️⃣بخش چهارم:

کتاب تذکره و هدایت

قرآن، ضمن آن که جهان بینی دارد، «تذکره» هم هست. آنچه در بعضی از دعاهاآمده است: «یا من کتابه تذکرة للمتقین» (18)، از همین باب است و قرآن نیز خود را به عنوان «تذکره» یعنی «یادآور» و «موعظه» معرفی کرده است: «فذکر بالقران من یخاف وعید» (19)، «انما انت مذکر» (20)، «ولقد یسرنا القران للذکر فهل من مدکر» (21).
[48]

قرآن در همه موارد وقتی بخواهد تذکره باشد یا هر دو مقدمه را بیان می کند و یا «باید» را مطوی نگه می دارد. مثلا، می فرماید: «الم یعلم بان الله یری» (22): انسان نمی داند که خدا او را می بیند؟ که یک مقدمه مطوی به این مقدمه، ضمیمه و آنگاه دستور اخلاقی از آن استنباط می شود. در این جا جمله «خدا می بیند» «هست» است. و مقدمه دیگری که مطوی است و عقل آن را می فهمد این است که اگر خدا انسان را می بیند، انسان «نباید» در محضر او دست به تباهی دراز کند؛ یا مثلا می فرماید: «ان ربک لبالمرصاد» (23)خدا در کمین است؛ یعنی، شما او را نمی بینید ولی او شما را می بیند یا در باره شیطان در قرآن کریم آمده است که گفت: «لاقعدن لهم صراطک المستقیم» (24)من در کمین اینها می نشینم. این سخن یک گزارش «هست» علمی صرف نیست بلکه مقدمه مطوی در بر دارد و آن این است که باید خدایی را که در کمین است در نظر گرفت و معصیت نکرد یا از شیطان نشسته در کمین، نباید غفلت ورزید؛ به این ترتیب، مقدمه های «باید» به مقدمه های «هست» ، ضمیمه می شود و آنگاه قیاس مزبور نتیجه می دهد.

قرآن در طرح و بیان مسائل اعتقادی نیز از همین سبک بهره می گیرد؛ یعنی دعوت به اعتقاد و ایمان می کند و این دعوت جزء «باید» است؛ مثلا می فرماید: «الم نجعل له عینین× ولسانا وشفتین× وهدیناه النجدین» (25)آیا این نظام آفرینشی که در دستگاه درون و بیرون انسان مشهود است برای هدایت و راهنمایی او به این هدف، که خدایی هست کافی نیست؟ یعنی وقتی چنین است پس ایمان بیاورید، جمله «ایمان بیاورید» مطلب «باید» و اخلاقی است. چون اخلاق از ایمان شروع می شود و لذا مسئله شرک به عنوان گناه کبیره مطرح است.
[49]

در سوره مبارکه «قیامت» ، در باره معاد می فرماید: «الم یک نطفة من منی یمنی× ثم کان علقة فخلق فسوی× فجعل منه الزوجین الذکر و الانثی× الیس ذلک بقادر علی ان یحیی الموتی» (26)یعنی، خدایی که از یک قطره آب که همه اجزاء آن، شبیه به هم است بخشی از آن را چشم، بخشی را گوش، یک جا را بینی، بخشی را مغز یا منشا فکر و جای دیگر را قلب درست کرد و از همان، یکی را زن و دیگری را مرد آفرید، آیا قادر نیست که انسانهایی را که مرده اند دو باره زنده کند؟ یعنی، حتما به معاد معتقد باشید و از انکار آن بپرهیزید. به همین جهت وجود مبارک پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی این آیات پایانی سوره قیامت را تلاوت می کردند، می فرمودند: «سبحانک اللهم و بلی» (27)یعنی، «آمنا» .

در هیچ جای قرآن، مطلب علمی محض که همراه آن وعده به ایمان و وعید به شرک نباشد نیست، قرآن کتاب هدایت است و مانند کتابهای فلسفی و کلامی علم محض نیست. به همین جهت در کتابهای فلسفی و کلامی «باید» و «نباید» و «ایمان بیاورید و اگر ایمان نیاورید، جهنم و اگر ایمان بیاورید، پاداش بهشت است» مطرح نیست؛ زیرا محتوای آنها فقط علم است؛ چنانکه «فقه» کاری به عقاید ندارد. و تنها می گوید چه چیز واجب است و کدام واجب نیست؛ اما اخلاق می گوید اگر این کار را نکنید، کیفر دارد. که این، باید و نباید است؛ نه «هست» و «نیست» . بنابراین، می توان گفت که هم آن اشکال عدم تناسب انشاء با خبر و هم ناهماهنگی بین مفردات قضایایی که در قیاس اخذ شده اند با مفرداتی که در نتیجه ماخوذند حل می شود.
18. دعای جوشن کبیر، بند 76.19. سوره ق، آیه 45.20. سوره غاشیه، آیه 21.21. سوره قمر، آیه 17.22. سوره علق، آیه 14.23. سوره فجر، آیه 14.24. سوره اعراف، آیه 16.25. سوره بلد، آیات 8 10.26. سوره قیامت، آیات 37 40.27. مجمع البیان، ج 10، ص 607.

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط_مشی_اجتماعی
#محمد_حسن_زاده
#یادداشت_14
#جلسه_121
بسم الله الرحمن الرحیم
❇️به نظر میرسد که توصیف و نگاهی که انسان نسبت به جهان، دین، خدا، انسان و سایر پدیده های عالم از ریز ترین موضوعات تا کلان ترین آنها دارد تاثیر شگرفی در علم فقه دارد به نحوی که حکم دو فقیه هم عصر که نگاه متفاوتی نسبت به موضوعات دارند ممکن است کاملا مغایر و متضاد باشد. نگاه فقیه عملا در موضوع شناسی او تاثیر میگذارد. فرد با نگاه های اصیل به موضوعات مسائل، به درک درستی از حکم شریعت میرسد. استظهارش از کلام شارع تغییر میکند و به آیات و روایات به نحو دیگری می نگرد.
❇️تاثیر تبیین در تجویز فقط محدود به فقه و کلام نیست. در فلسفه نیز میبینیم که صدرا با نگاه متفاوتی که به مسئله ی وجود میکند و توصیف متفاوتی که دارد، مسائل فلسفه را کاملا تغییر میدهد و اساسا سوال را عوض میکند و در نتیجه به پاسخ های متفاوتی نیز میرسد.
❇️فقه حضرت امام ره سرشار از این مثال هاست. فقیهی که با نگاه اصیل توحیدی به مسائل نگاه میکند احکام فقیهش تفاوت قابل اعتنایی با دیگران دارد. مثالش نوع برخورد ایشان با موضوع شطرنج و آن نامه معروف است که چگونه نوع نگاه امام ره به موضوع، مسئله را کاملا تغییر میدهد. به عنوان مثال دیگر مسئله ی موسیقی است. حضرت آقا جمله ای از امام ره نقل میکنند که : «فلان موسیقی اگر از رادیوی جمهوری اسلامی پخش شود حلال است لکن اگر همان موسیقی از رادیوی عربستان پخش شود حرام است.» این چه نوع نگاه به موضوع موسیقی و در نظر گرفتن چه متغیر هایی است که به این چنین تجویز هایی منتهی میشود. در حالی که تقریبا هیچ یک از فقها چنین حکمی در باب موسیقی ندارد. زیرا موضوع شناسی متفاوتی دارند و ربط موسیقی و فضای لهو و لعب که سبب حرمت آن میگردد را، با فضای جامعه و مسیر حرکت حکومت نمیبینند. لکن حضرت امام، فضای لهو و غفلت از یاد خدا را تعمیم داده اند به فضای کلی حکومت که اگر سیر آن الی الله است موسیقی حلال و اگر الی غیر الله است همان موسیقی حرام است.

#یادداشت
#روح_توحید_نفی_عبودیت_غیر_خدا
#توحید_از_دیدگاه_خط‌مشی_اجتماعی
#نسبت_توصیف_و_تجویز
#محمد_هادی_جوهری
#یادداشت_3
#جلسه_121

○ داده های ما به توصیفات و تجویزات تقسیم می شود اما نکته ای که در این میان حائز اهمیت است ، نسبت فی ما بین این توصیفات و تجویزات است .
○ به میزانی که توصیف های ما قدرتمند باشد ، تجویز های ما نیز با قدرت بیشتری در عرصه عمل ظهور پبدا می کند اما پیدا کردن ربط این تجویزها توصیف ها در چیست ؟!
○ اما چه تجویزی دقیق و قدرتمند است ؟! تجویزی که برگرفته از نظام توصیفات ما باشد ، تجویزی که بتواند متصل به توصیف های عالم هستی باشد ، اگر تجویز های ما براساس توصیفات عالم هستی نباشد ، در آن صورت توصیفات ، ارزشی ندارند و فقط در نقش گزاره هایی دهان پرکن نقش ایفا می کنند .
○ فقه به عنوان بخشی از تجویزات ، یک عقلانیت و فکر است اما متاسفانه نحوه تعامل ما با این دانش تجویزی اصلا به صورت عقل نیست و وقتی وارد مسائل فقهی می شویم تمامی اطلاعات توصیفی خود را پاک کرده و بدون در نظر گرفتن آن ها به صورت کاملا گزاره محور ، سعی بر استنباط می کنیم لذا در برخی فتاوی عدم حضور عقل حس می شود اما اگر سعی کنیم که در جای جای فقه ، این عقل و فکر را حاضر کنیم و توصیفات خود را به عنوان مبانی محکم بر فقه سوار کنیم در آن صورت خروجی فقه به عنوان یک تجویز مطلوب لحاظ خواهد شد.

شاید بتوان گفت نحوه ورود مرحوم امام خمینی رحمه الله علیه به مسئله ولایت مطلقه فقیه از همین دست ورود های تجویزی متصل به توصیف است .