در بخش تعلیم و تربیت مؤسسه فتوت در گروه کلام انقلابی آخر هفته‌ها (پنج‌شنبه‌ها) نشست‌هایی با موضوعات «شناخت اندیشه‌ی، اندیشمندان معاصر» برگزار می‌شود، در این نشست‌ها یکی از طلاب دبیر علمی می‌شود و یکی دو ماه روی اندیشه‌های آن اندیشمند کار می‌کند، و سپس از افرادی که بیشترین آشنایی را با آن اندیشمند دارند دعوت می‌شود و نشست‌ها با حضور آنان برگزار می شود. علاوه بر نشست‌های مربوط به اندیشمندان معاصری که یا در قید حیات نیستند و یا جزو بزرگان محسوب می‌شوند، سراغ اندیشمندان جوانی رفتند که در زمینه الهیات سیاسی قلم زدند، حالا چه کسانی که جزو روشنفکران و شبه روشنفکران محسوب می‌شوند و چه شخصیت‌های جوان فاضل حوزوی؛ یکی از کتاب‌هایی که انتخاب شد کتاب «پسااسلامیسم» نوشته‌ی آقای میلاد دخانچی بود؛ در ایام نوروز امسال (1401) این کتاب را با جمعی از دوستان خواندیم و چند جلسه‌ای هم مباحثه کردیم، و در 18 فروردین یک نشستی با حضور مؤلف داشتیم که در آن به گفتگو در مورد این کتاب پرداختیم.

در یادداشت زیر و یک یادداشت دیگر سعی می‌شود که نقدهای محوری که به این اثر وارد دانسته شده، عرضه شود.

کتاب را در دو لایه می شود نقد کرد یکی لایه‌ی بحث‌‌هایی که در زمینه الگوی شیوه‌های اداره دارد و قائل به دو شیوه اداره استیت‌فرم و قبیله‌فرم می‌شود. یک لایه هم بحث‌های نظری است که تلاش می‌کند بنیان‌هایی که بر اساس آن به این نتیجه رسیده است را توضیح بدهد.

در این یادداشت به لایه‌ی اول یعنی شیوه‌های اداره جامعه می‌پردازیم.

در دوگانه‌‌ای که بین استیت فرم و قبیله‌فرم صورت گرفته، و فرم اصیل را قبیله‌فرم می‌نامد، ابتدا آدم احساس می کند می خواهد ما را به سمت فرم اصیل خودمان حرکت بدهد؛ ولی جلو که می روی می بینی که توصیه‌ی کتاب به استیت است. یعنی پسااسلامیسم توصیه‌اش به این است که استیت به صورت کامل اجرا شود. ابتدا استیت را می‌زند که ما عمری شدیم و ای داد که همه چیز استیتی شد و از فرم خالص اسلامی دور شدیم، بعد توصیه‌ای که می‌کند این است که ما باید یک استیت خفن بشویم. اگر فرم ما این نیست چرا توصیه ات این است که همانی که فرم ما نیست را به صورت کامل بشویم؟!

بعد دوباره فرم را که می خواهد توصیف کند، فرم قبیله‌ای را که توضیح می‌دهد می‌بینی که این فرم قابلیت گسترش و توسعه ندارد، یعنی یک فرمی است که شما همین که توسعه‌اش بدهی، استیت می شوید. چون کلا حکمرانی و قدرت که مسئله‌ات شد می‌افتی در استیت، یک تصویری می‌دهد که انگار این قبیله‌فرم نه هیچ وقتی محقق شده بود و نه قابل محقق شدن است. به محض اینکه یک کسی پیدا بشود که قدرت طلبی کند نظام قبیله‌فرم به هم می ریزد، در حالی که نظام قبیله ای همیشه نماد این بوده که کد خدا بوده و دار دو دسته اش و زور دست این ها بوده و همیشه نزاع قدرت هم بین این ها بوده است، ولی در آن تصویر گوگولی از قبیله فرم به محض اینکه یکی دنبال قدرت می‌رود دیگر تصویر به هم می‌خورد، به محض اینکه یک مقدار توسعه پیدا می‌کند و می خواهد گستره‌ی خودش را زیاد کند قبیله‌فرم به هم می‌خورد. حتی اگر بگوییم موضوعش هدایت انسان است، همین که می خواهد همه بشریت را هدایت کند، همین که می‌خواهد «لیظهره علی الدین کله» بشود، می خواهد بسط پیدا کند، با آرمان قبلیه‌فرم باید خداحافظی کند.

تصویر تاریخی هم که داده می شود تصویر دقیقی نیست، اگر تصویر واقعی از دوران رسول الله ص هم بدهیم، و یکی به مولف بگوید که همین رسول الله ص که دارید قبیله‌فرم تصویرش می‌کنید، بین 53 تا 97 جنگ داشته! آن هم در طول ده دوازده سال! کدام حاکمیت استیتی اینقدر درگیری و نزاع داشته است؟!

لذا اسلام لزوما یکی از این دو فرم نیست. همانطور که در لایه نظری الگوی مفهومی ضعیف است و باید الگوی مفهومی دیگری داده شود و یکی بیاید از این الگوی مفهومی تضاد ذهن نویسنده را نجات بدهد، اینجا هم باید بگوییم که الگوی مفهومی سومی هم هست. چرا نظام امت و امام، نظام مبتنی بر اخوت را می بری در یک نظام قبیله‌فرمی که اینقدر بدبخت است و قابلیت ندارد که توسعه پیدا کند و قابلیت ندارد که بتواند جهانگیر بشود، محدود می‌‌کنی؟!

اتفاق خطرناک دیگر که همه جریان های خلوص گرای شیعی مثل مکتب تفکیکی ها و انجمن حجتیه ای ها و … فرم مطلوب را حواله می‌دهند به یک ظهوری که او خواهد آمد و اصلا قواعد آنجا یک چیز دیگری است و اینجا شما یک چیز دیگری هستید، نه می توانی به سمتش حرکت کنی و نمی توانی شبیهش بشوی، هیچ ربطی به او نداری، او هم یک چیزی است که نمی دانیم وقتی بیاید چه می شود!

قبیله فرم دارد به یک گذشته ای که رفته و یک دوره خیلی کوتاه شیرین شبیه دوران نامزدی بوده در حدود ده سال مدینه النبی! و یک دوره ای که خواهد آمد در دوران ظهور احاله داده می شود و ما این وسط نمی توانیم شبیه هیچ کدام از این دو تا بشویم، دیگر تمام شد! الان هم توصیه مان این است که باید خیلی استیت بشویم، باید یک استیت خفن بشویم.

در حالی که الگوی سومی می توانیم داشته باشیم، الگوی اسلامی را نمی توانیم محدود به این دو تا بکنیم. اگر شما نظام امت و امامت، نظام اخوت را بخواهی توصیف کنی، می بینی که خود این متن مقدس اسلامی یعنی قرآن، اینطوری نیست که یا فضای قبیله فرم دارد توصیف می کند یا استیت فرم! نه! هم فضای فقه و احکام و تشریعات بسیار جزئی دارد، می زند می کشد، دست می برد، گردن می زند! و هم فضای نرم و عناصر اخوتی و ایمانی دارد. یعنی فقه الان دچار انحراف نشده، همین بحث هایی است که از اهل بیت ع به ما رسیده است و خود قرآن همینطور است. قرآن این همه بروزات حاکمیتی دارد، باید رسول الله ص اطاعت بشود، بعد هم که خلیفه تعیین می کند، خود امام هم که فرصت می کند خلیفه بشود از این تجربه ی بشری کامل بیرون نمی زند، باید با این تعامل بکند، اگر تعامل بکند به معنای بیرون زدن از الگو و ساختار خودش نیست، الگویش همین است! الگویش همین است که این تجربه بشری مورد استفاده قرار بگیرد. چون هم قدرت مهم است هم اخوت مهم است؛ هم مولفه های محتوایی قبیله‌ای که شما فرم قبلیه‌ای را برایش توصیه کردید مهم است و هم محتواهای قدرتی و حکمرانی و حاکمیتی و قهر و زور برای پیشبرد کار مهم است، که کتاب عنوان استیت را گذاشته است. لذا آن عدم امکان جمع شدن که کتاب ادعا می کند را نمی شود پذیرفت. چرا ما باید خودمان را در این دو الگو مفهومی اسیر کنیم، الگوی مفهومی امامت  و اخوت یک الگویی است که هم محتواهای اخوتی، محتواهای وحدتی مهم است و هم محتواهای حاکمیتی.

در جلسه گفتگوی ما با مؤلف کتاب، با الگوی مفهومی نکاح اسمائی عرفانی که در تعین ثانی است می‌خواستند این تضاد را درست کنند، تعین اول را نماد وحدت و قبیله‌فرم بدانند و تعین ثانی را نماد کثرت و استیت‌فرم! در حالی که تعین اول و ثانی که می گویی این ها مال عوالم حقی است و در صقع ربوبی است و هنوز عالم خلقی نداریم. ولی این ها بالاخره با هم رابطه ای دارند، تعین ثانی تجلی تعین اول است، اگر در تعین اول علم اجمالی است در تعین ثانی علم تفصیلی است، شما یک فرم قبلیه ای و استیتی درست می کنید و به تعین اول و ثانی هم نسبت می دهید و بعد می گویید این دو فرم هیچ وقت نمی توانند با هم جمع بشوند، در حالی که تعین ثانی امتداد وجودی تعین اول است، تجلی تعین اول است.

یک الگوی مفهومی سومی وجود دارد که می تواند هر دوی این ها را در خود جمع کند. انقلاب اسلامی هم این توصیفی که در کتاب شده نیست، انقلاب اسلامی عاقل است، هر دوی این دو ظرفیت را دارد می بیند، می خواهد تعامل کند، سیطره و تسلط غرب را می بیند، آن جوهره ی حقی که در غرب هست را می بیند بله می خواهد تسخیر کند، ولی به محضی که وارد تعامل برای تسخیر شد اینطوری نیست که از الگوی مفهومی خودش دست برداشته و وارد الگوی مفهومی استیت شده و دیگر وای الگوی مفهومی قبلیه فرم اسلامی از بین رفته است.

ظرف استیت واقعی است چون اسلام در کنار آن عناصر نرم و وحدت بخش؛ حکومت را می خواهد، حکمرانی را می خواهد، عناصر قدرت را می خواهد؛ اینطوری نیست که هر کسی که از حکومت اسلامی دم زد می افتد در استیت، نه آن حقایق اخوتی ایمانیِ اصیل بخواهد روی زمین بیاید به عناصر حکمرانی نیازمند است، خود قرآن این همه درگیری و جنگ و نزاع می کند، قاتلوا ائمه الکفر؛ از این به بعد هر جایی دیدی گردنش را بزن و … از آن طرف هم دارد که شما اخوان هستید، تغییرات اجتماعی با ارده شماست و … همه این ها را دارد.

اینکه جدا می کنیم و در این الگوی جدا کردن تباین ایجاد می کنیم و این دو امر متباین حالا می خواهند با هم معامله کنند، نه! واقعا این ها در یک ترابط با یکدیگر هستند.

عقیل رضانسب

#یادداشت_307

پس از مطالعه مقدمه کتاب پسااسلامیسم آقای میلاد دخانچی، نکاتی به ذهن می‌رسد که برای ثبت و قضاوت در خصوص آن بعد از مطالعه کامل کتاب، در یک یادداشت تقدیم می‌شود.

۱. مولف در این اثر در پی اثبات نامتوازنی رابطه مذهب و سیاست در ایران است و اینکه این رابطه محتاج بازنگری است؛ همانگونه که خود نویسنده به آن تصریح می‌کند. البته باید دید که نویسنده برای نشان دادن و اثبات ادعای خود تا چه اندازه موفق خواهد بود؟
همچنین جای تامل هست که تا چه اندازه مولف به سوال مهمی پرداخته است؟ این سوال چه کسانی است؟ این مسئله تا چه اندازه سوال جامعه و ذهن جامعه است؟ با توجه به فضای ذهنی جامعه، آیا خوب است که این سوال را برجسته کنیم؟

۲. نویسنده شریعت و سیاست را از دو جنس متفاوت می‌داند و این را با نقل قولی از یک منبع دسته دوم به ملاصدرا نسبت می‌دهد. و همچنین ادعا می‌کند که برای بازنگری رابطه مذهب و سیاست در ایران و ایجاد توازن بین آن دو، نباید از یک جنس تلقی شوند و توازن را بین دو امر متضاد و متکامل می‌داند.
در اینجا بعد از چشم پوشی از نسبتی که به صدرا می‌دهد، باید یک جمله کلیدی از حضرت امام را متذکر شد تا بعد از آن که تماما کتاب مطالعه شد، بتوان در خصوص آن قضاوت کرد؛ آن هم این جمله «اسلام هو الحکومة». به خصوص که نویسنده در همین مقدمه تصریح می‌کند که منظور او از استیت، حکومت است، نه دولت و قوه‌ی مجریه که برای آن منظور از لفظ «گاورمنت» استفاده می‌کند. و البته اشکال دیگری هم که در این مقام به نویسنده هست این است که چرا سیاست را همان‌چیزی می‌فهمد که در غرب ترجمه می‌شود؟

۳. مولف کتاب ریشه‌ی مشکل دولت مدرن در ایران و مشکلاتی که در رابطه بین دولت مدرن و مذهب وجود دارد را در ترجیح هستی‌شناسی بر معرفت‌شناسی در نگرش عام ایرانیان می‌داند و این غلبه و ترجیح را هم در نگاه فیلسوفان به خصوص صدرا می‌بیند؛ نویسنده بر این باور است که نگاه‌های مسلط معرفتی در جوامع، از فیلسوفان آن جامعه تاثیر پذیرفته است و علت این تقدم هستی‌‌شناسی بر ماهیت شناسی و معرفت شناسی را، فلسفه‌ی صدرا می‌داند.
در اینجا تنها به این جمله اکتفا می‌شود که فلسفه صدارایی و وجودی در حوزه هم حاکم نشده است چه برسد به ذهن مردم! فلسفه‌ی حاکم فلسفه‌ مشایی است.

🔰روش دانشگاهی

نکته ای که در مطالعه کتاب پسااسلامیسم به وضوح به ذهن میرسد، استدلالات ضعیف این کتاب است.
استدلالات سست اتقان کتاب و اطمینان مخاطب به غایت کتاب را تضعیف میکند.

شاید بتوان گفت نویسنده در این نوشتار در صدد بیان تمامی لایه های استدلالش نیست و بسیاری از آنها را در تقدیر دارد، لکن اینطور به نظر نمی رسد.

حقیقت آن است که مقصر این ضعف استدلال فقط شخص نویسنده نیست. علت اصلی این ضعف را میتوان در شیوه پژوهش دانشگاهی دانست. یکی از فرق های شیوه دانشگاهی با شیوه حوزوی همین اتقان کم و زود به نتیجه رسیدن است. سراسر علوم انسانی غربی پر است از همین استدلالات که از شواهد کم نتیجه ی کلانی گرفته میشود.

این شیوه اشکالات فروانی دارد. لکن نکات مثبت زیادی نیز دارد. مثلا یکی از فواید این شیوه زود به نتیجه رسیدن و سهولت امتداد است. سختی شیوه حوزوی باعث شده درگیری در مبانی بسیار زیاد شود و رسیدن به نتایج ملموس و حل مسئله بسیار صعب گردد. لذا خروجی کمی را به دست دهد.

هم حوزه هم دانشگاه لازم است که در شیوه های پژوهشی خود تجدید نظر کرده و از تجریبات یکدیگر استفاده کنند.