با توجه به اینکه انسان یک شاکله ی فقری به حق دارد، فطرتا تشنه ی حق و حق طلب است…

بهمین دلیل کودکان اینقدر دوستدار آموختن هستند و از یادگرفتن و سوال پرسیدن لذت میبرند و مادامیکه کودکان به نقطه ی سِنّی فعال شدن اوهام نرسیده باشند و گزینه های اثبات خود و مَن و شأنیتِ من و کِبر و رسم و رسومات در جانشان فعال و پررنگ نشده باشد این حق خواهی و تشنگی و باصطلاح آزاداندیشی در وجودشان پررنگ و زنده است.

اما از زمانی که محور و قبله ی اندیشه ی انسان خودش و علائق اش بشود در واقع این وجود ربطی از حق و حقیقت روی برگردانده است و دیگر از فیوضات حق چیزی عائدش نمیشود و دائم در جهل و تاریکی خودش بیشتر غرق میشود.

به بیان ساده هر وقت بجایی رسیدیم که بالای منبر در یک جمع چندهزار نفره درحالیکه یک کودک در پای منبر از سخنان ما یک اشکال بزرگ بگیرد از یادگیری یک کلمه حق و پی بردن به اشتباه خود خوشحال شویم و قلبمان متوجه ضایع شدن خودمان در آن جمع بزرگ نباشد حالمان حال آزاداندیشان شده است…

چنین وجودی و ظرفی دائما از دستگاه عظیم خلقت و حقِّ این عالم راهنمایی های بحقّ دریافت میکند و دائما به پیش میرود و هرگز دور خودش نمی چرخد و سردرگم نمیشود و اسیر اوهام نخواهد شد….

این وجود یک وجود سراسر انقلابی است…

بسم الله الرحمن الرحیم

از همان زمانی که با تلاش و اصرار، خودم را در گروه «راه طلبه» جا دادم، یادم می آید که جلسات را با شور و شوق شرکت می کردم. فاصله بسیار بود، باید خودم را به حد باقی دوستان می رساندم. همگی دانشجویان نخبه ای که وارد ساحت طلبگی شده بودند. همراهی با آنان، حقیقتا نیاز به تیزبینی بالایی داشت. بعد از مدتی با روحیات هر شخص آشنا شدم. هر کس با قاعده نانوشته، جایگاهی خاص در گروه داشت. برخی دوستان، بیشتر مسئولیت فکری و اندیشه ای گروه را بر عهده داشتند. برخی مسئولیت ارتباطات فراگروه را به صورت شخصیتی بیشتر پیگیری می کردند. برخی تمرکز بر روابط افراد داخل گروه داشتند.

سید در آن ایام، حقیقتا یکی از ارکان گروه محسوب می شد. برخی دوستان دیگر در گروه نیز که آنها هم به خوش فکری شهره بودند، به جهت زاویه نگاه های متفاوتی که داشتند، چندان با سید مصطفی همراهی نداشتند. به نظرشان نگاه های خودشان بیشتر راهگشا بود. اما باز در کنار سید مصطفی کار را دوست داشتند، چون واقعا هیچ کس نمی توانست پیگیری های سید و ارتباطات او را در گروه، و همچنین برخی فهم های به موقع و دقیق او را تأمین کند. حتی خود این دوستان نیز، به این رسیده بودند که زاویه نگاه ها و پیگیری ها و تلاش مستمر سید، جبران آن استعداد و تیزبینی های خودشان را خواهد کرد.

آن سال ها گذشت و هر یک از این رفقا، مسیر خود را پیدا کردند. بعد از آن، من به عنوان شاهد و ناظر بیرونی وقتی که دوباره به مسیر هر یک نگاه می کنم، گویا سید را موفق تر می بینم. او توانست مسیر سختی که در پیش داشت، با پیگیری هایش و نوع فهم خاص خود از صحنه جبران کند، اما آن با استعداد ها، به تعبیر استاد، مبتلا به شک و تردید های وسط مسیر شدند.

و به نظرم تا جایی که سید برای انقلاب توانسته کار جلو ببرد، آنها توفیق پیدا نکردند.

اگر آزاداندیشی را به حق پذیری در حوزه شناخت معنا کنیم، باید موانع پذیرفتن حق را نیز، شناخته و درصدد رفع آن باشیم. به این فهرستی که در ادامه می آید، قطعا می توان موارد زیاد دیگری را افزود، ولی مسأله اصلی که در این متن قصد داریم متذکر شویم، اینست که برای حق گرایی و آزاداندیشی، باید موانع اخلاقی را نیز، برطرف نمود.
3 مورد از موانع آزاداندیشی و حق گرایی عبارتند از :
1- تعصب؛ همانگونه که خداوند متعال می فرماید : وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا ۗ أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ (هنگامی که به آنها (مشرکان عرب) گفته شود که از آنچه خدا نازل کرده است، پیروی کنید، می گویند: ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروی می کنیم.)
لجاجت و تعصب، بر چشم و گوش انسان پرده می افکند، تا آن جا که او را به پافشاری در عقیده نادرستش وامی دارد. بدین ترتیب، آنچه برای او اهمیت دارد، تنها عقیده خود اوست و دیگر سخن ها ارزشی برای او ندارند، حتی اگر بر زبان پیامبری جاری شود.
2- استکبار؛ همانگونه که درمورد ابلیس خداوند متعال می فرماید : وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (و (یاد کن) هنگامی که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده و خضوع کنید»، همگی سجده کردند، جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و (به خاطر نافرمانی و تکبرش) از کافران شد.)
خود بزرگ بینی شیطان سبب شد که میان او و پذیرش حق، حجابی پدید آید. در نتیجه، به فرمان خدا اعتراض کند
3- هوا و هوس
از حضرت علی علیه السلام روایت است:
ای مردم! همانا از دو چیز بر شما می ترسم؛ هواپرستی و آرزوهای طولانی: پیروی از خواهش نفس، انسان را از حق باز می دارد و آرزوهای طولانی، آخرت را از یاد می برد.
به تعبیر سعدی:

حقیقت، سرایی است آراسته هوا و هوس، گرد برخاسته
نبینی که هر جا که برخاست گرد نبیند نظر، گرچه بیناست مرد!

اخلاق باور در پاردایم انسداد رسیدن به حقیقت مطرح میشود. زمانی که امکان رسیدن به حقیقت وجود نداشته باشد باید راهی برای موجه ساختن  معرفت های نزد انسان پیدا کرد. یکی از این بحث ها مربوط است به این که آیا من به هر گزاره علمی میتوانم باور داشته باشم. به عبارت دیگر از لحاظ اخلاقی آیا میتوان گفت که این فرد نباید به فلان گزاره تن دهد و یا باید فلان گزاره را بپذیرد وگرنه مرتکب اشتباه اخلاقی شده است.

به نظر می‌رسد ما با توجه مبانی معرفت شناختی در فضای اسلامی می‌توانیم به گزارهای اخلاقی در ساحت باور برسیم. برای توضیح این امر باید گام های ذیل را به ترتیب برداشت:

1. ما می‌پذیرم که واقعیتی بیرون از ما هست.
2. ما می‌پذیریم که امکان رسیدن به واقعیت هم هست.
3. انسان را ذاتا حقیقت طلب و در پی حقیقت می‌دانیم.
4. حقیقت طلبی را در عین حال که فطری می‌دانیم، در عین حال یک کمال می‌دانیم که در سیر صعودی خود به این کمال دست پیدا خواهد کرد. به عبارت ذات انسان بی‌جهت وخنثی نیست و سوقی دارد. سوق ذات انسان به ما هو انسان به سمت حقیقت طلبی است اما همه انسان ها نمیتوانند این صفت را در خود به ظهور برسانند.
5. آزاد اندیش را کسی میدانییم که حقیقت گرا است و این صفت را در خود پیدا کرده و به ظهوررسانده است و با اندیشمند فرق دارد. اندیشمند کسی است که وارد بازی اندیشه شده و در این زمین بازیگری میکند. اما تصمیم به آزاد اندیش بودن  یا نبودن قبل از این مرحله است.
6. شخص آزاد اندیش هر آنچه را که برای رسیدن به حقیقت است را کسب میکند واین را وظیفه و تکلیف خویش میپندارد. مثلا خود را مکلف میداند به این که نوعی از اندیشه را فرابگیرد که او را به حقیقت برساند. باید شناختی از مکاید نفس داشته باشد زیرا این مکاید ممکن است اور از حقیقت جدا سازد. باید شناختی از انسان وقوای انسان داشته باشد. باید حدود عقل را بشناسد و به این سوال پاسخی بدهد که آیا میتوان با عقل به تنهایی به حقیقت رسید یا باید وحی را برای رسیدن به حقیقت دخیل بدانیم.
7. پس آزاد اندیشی  یک اراده است. این اراده از یک گرایش فطری تغذیه میکند وبا خود یک عزم میآورد. انسانی که وارد این عزم میشود خود را مکلف می‌یابد.مکلف به کسب هر آنچیزی که برای رسیدن به حقیقت ضروری است. و شاید بتوان گفت این یک فعل اخلاقی است.