آزاداندیشی حرکت جوهری فرد و جامعه!

فلسفه وجودی انسان رشد و تکامل است. انسان فطرتا کمال‌طلب آفریده شده است و در درون خود همواره به دنبال کمال در حرکت است. به همین خاطر هر انسانی با هر رنگ و لباس و خاکی, به دنبال رشد دادن و رسیدن به چیزی است که خودش آن را کمال می داند. به عبارتی او شیفته و شیدای کمال است. کمال چیزی است که انسان را بزرگ تر می کند، به او توسعه می دهد و توانایی‌های او را افزایش می دهد و  این بر لذت او از زندگی می افزاید. همه انسان‌ها در این حقیقت مشترک‌اند, تفاوتها در تشخیص مصداق کمال‌هاست. تعریف افراد از کمال مختلف است. همه انحراف نیز از این اشتباه شروع می شود.

کمال خواهی, یعنی قانع نبودن به وضع موجود و تلاش برای دست کشیدن از وضع موجود و به دست آوردن وضعیتی بهتر. یعنی دگرگون شدن و حالتی نو یافتن. خدای متعال انسان را چنین توصیف می کند:  «وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ»  انسان سخت دوست‌دار خیر است.

پس اگر اهل توحید تلاش کنند که خیر خودش را نشان بدهد انسان ها همه طالب اویند. «ویثیروا لهم دفائن العقول» قرار نیست ما نشان بدهیم، بناست او پیدا کند، او انتخاب کند. جامعه ای که می تواند همیشه درحال تکامل باشد که مدام درحال تفکر و رسیدن به کمال بالاتر باشد. این یعنی تحول.  آزاداندیشی, رکن اصلی, پایه و اساس تحول‌خواهی انسان است. زیرا تحول‌خواهی; یعنی به دنبال دگرگونی وضع موجود بودن, و حرکت به سمت فهم‌هایی که بهتر از وضع موجود است. در فضای بسته ای که امکان آزاد‌اندیشی وجود ندارد, افراد چنان شیفته وضع موجود می شوند که بهتر از آن را تصور نمی کنند, یا باور نمی کنند که چیزی بهتر از آن باشد. ایجا نقطه آغاز عقب‌گرد انسان تحول خواه است.

ظرفیت تربیتی فرهنگ

إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ ۖ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ ۚ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا ۚ فَأُولَٰئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا (نساء ، 97)
در این آیه شریفه گناهکاران عرضه می دارند چون ما در محیط گناه آلود بودیم و ضعیف بودیم و نمی توانستیم خلاف فضای فرهنگی حاکم بر محیط زندگی خود عمل کنیم، دچار گناه شدیم.
شاید در نگاه اولیه به نظر برسد این عذر پذیرفته است، اما پاسخ ملائکه به آنها این است که آیا زمین خدا وسیع نبود، که مهاجرت کنید در آن؟
شما می توانستید از محیط گناه خارج شوید و در محیط دیگری فرهنگ صحیح را حاکم کنید و براساس آن زندگی صحیح و پاکی داشته باشید.
این آیه شریفه ظرفیت تربیتی فرهنگ را به ما یادآوری می کند. ما معمولا به استفاده از ظرفیت تربیتی فرهنگ توجه نداریم؛ گرچه معمولا به صورت ناخودآگاه از آن استفاده می کنیم.
استفاده از ظرفیت تربیتی فرهنگ به این معناست که فرهنگی را ایجاد و در محیط حاکم می کنیم و وقتی یک نفر وارد فضا می شود، از آن فرهنگ متأثر می شود.
مثلا کسی که وارد هیئت می شود، فرهنگ حاکم بر هیئت را می پذیرد و همه مراحل مراسم عزاداری یا جشن را پذیرفته و طبق اقتضای آن عمل می کند.
مثلا هیئتی که تازه تأسیس می شود، مداح و میاندار هیئت باید تلاش بسیاری کنند، تا به سینه زنان شیوه سینه زدن و مراحل سینه زنی را آموزش بدهند و به صورت عمومی و همگانی اجرا شود. اما پس از تبدیل شدن این نکات به فرهنگ در هیئت، کسی که تازه وارد هیئت می شود، همه اینها را یکجا می فهمد و می پذیرد.
نمونه ای از استفاده کردن از ظرفیت تربیتی فرهنگ حتی بدون توجه این است که مکان های مورد استفاده عموم که با کاربری غیر اسلامی (مستقیما هویت اسلامی ندارد) ساخته می شود، مثل سینماها، درمانگاه ها، کتابخانه ها و … حتما یک نمازخانه هرچقدر کوچک دارد.
حتی گاهی فرهنگ سازی باعث می شود بودجه ای به سمتی هدایت شود و اتفاقی جدی در آن زمینه رقم بخورد.
در امور فرهنگی و تربیتی هم، باید به این ظرفیت عظیم فرهنگ توجه داشته باشیم.
به نظر می رسد در امور فرهنگی این موضوع با گفتمان سازی (ایجاد خواست و زمزمه عمومی) و در امور تربیتی با ایجاد دالان تربیتی می توانیم استفاده بهینه کنیم.

اقتدار و گستردگی فرهنگ + یک مثال

انسان در این عالم تنها نیست و در میان موجوداتی بیشمار زندگی میکند. تقسیم آنها به جمادات و نباتات حیوانات شاید کلی ترین دسته بندی از این همسایگان مادی انسان باشد که حکما انجام داده اند. همه ما به هزاران دسته بندی بالفعل و بالقوه ذیل این سه دسته واقف هستیم و نیازی به تفصیل نیست.
انسان اشرف موجودات عالم است و میتواند با هر یک از این موجودات نسبت برقرار کند و انها را به استخدام خود در آورد. او میتواند یک موجود را منقرض کند و یا از انقراض نجات دهد. میتواند اورانیوم را به ابزار کشتار جمعی تبدیل کند، میتواند فیل را اهلی کند و …
نسبتی که انسان با هرکدام از این موجودات میگیرد، به آنها معنای انسانی میبخشد و ان را در دایره مفاهیم انسانی وارد میکند. معنای انسانی است که یک سنگ را حجرالاسود میکند و یک سنگ را کتیبه هخامنشی و سنگ دیگری را کفپوش حمام !
اگر همین دایره مفاهیم و معانی انسانی را فرهنگ بنامیم، آنگاه همه موجوداتی که با انسان نسبت میگیرند را میتوان دارای یک هویت فرهنگی دانست که البته به نسبت هر موضوع از غناهای متفاوتی برخوردار هستند.
یکی از نشانه های درک وجود معنای فرهنگی ، وسعت فرهنگی و غنای فرهنگی، پدیده ای به نام “نامگذاری” یا “تسمیه” است.
اینکه موجودی در یک زبان مورد تسمیه قرار بگیرد یا نه ، نشانه نسبت یا عدم نسبت مستقل فرهنگی اهالی این زبان با آن پدیده است. مثلا همین واژه فرهنگ، از دیرباز در زبان فارسی حضور داشته و ظاهرا به همین معنای پیچیده اجتماعی به کار برده میشود، اما چنین پدیده ای در زبان انگلیسی معادل ندارد و کالچر تنها به آداب و رسوم ظاهری دلالت دارد. این بدان معناست که اهالی زبان و فرهنگ فارسی با پدیده فرهنگ نسبت داشته اند. یا مارماهی حتی در روایات اهل بیت(ع) به صورت همین کلمه فارسی به کار برده شده است و معادل عربی نداشته است. علت ان نیز انحصار شغل ماهیگیری در میان اهل فارس در آن دوران بوده است.
اینکه این نامگذاری، علی رغم وجود معادل، به زبان های دیگر نیز سرایت بکند یا نه ، نشانه سیطره و نفوذ فرهنگی صاحبان آن فرهنگ و زبان است. این مسئله نیز مصادیق بیشماری دارد.
اینکه چه نامی را در این نامگذاری استفاده کنند نیز نشانه نظام اولویت ها و یا کیفیت نسبت گیری اهالی آن زبان و فرهنگ با آن پدیده است. مثلا در یک فرهنگ با یک گیاه نسبت ادبی گرفته میشود و نام آن قاصدک گذاشته میشود و در فرهنگ دیگر با همان گیاه نسبت دارویی گرفته میشود و نامی که به خواص دارویی آن اشاره دارد، روی گیاه گذاشته میشود.
نامگذاری ابتدایی ترین نسخه کاری است که انسان میتواند در فضای فرهنگ انجام بدهد و ایجاد سنت، ایجاد نماد، ایجاد شعائر و حتی ایجاد قانون در امتداد همین مسیر تعریف میشوند.
آزاداندیشی نیز اگر بخواهد حضور مهیمن در جامعه داشته باشد و بساط دگم اندیشی و کفر اندیشه را برچیند و حق را مزدهر نماید، ناچار از قرار گرفتن در افق فرهنگ خواهد بود.
پ.ن :
در قرن 17 روشنفکران ملحد اروپایی که داعیه دار اصطلاح “Freethought” که شاید معنای فکر آزاد بدهد بودند ، یکی از اقسام گل بنفشه را بعنوان نماد فکر آزاد مطرح کردند . چرا که معتقد بودند این گل شبیه چهره انسانی است که غرق در فکر است! سپس تمثال این گل را روی لباس های خودشان نصب میکردند. نام آن گل را هم peensy که در زبان فرانسوی به معنای فکر است گذاشتند. امروز نام رسمی این گل، همان پنزی است.
جال اینکه شما هرچقدر در مننابع فارسی اینترنت جستجو کنید اثری از این ماجرا پیدا نخواهید کرد. فقط فارس زبانانی را خواهید دید که بدون اینکه معنایی بفهمند به این گل میگویند گل پنزی !

فرهنگ‌سازی یا تربیت آزاداندیشی

فرهنگ سرشار از ظرفیت‌های تربیتی است و معمولا به خاطر ندیدن این ظرفیت‌های تربیتی در فرهنگ، از آن استفاده نمی‌شود و یا اگر احیانا هم توجهی شود به خوبی استفاده نمی‌شود؛ البته در جهت عکس آن در امور تربیتی وجود دارد؛ در تربیت، ظرفیت‌های ضد تربیتی فرهنگ دیده می‌شود و مربی‌ها معمولا متوجه آن هستند و آن را در نظر می‌گیرند.

در تحقق و رقم زدن مقوله‌ی آزاداندیشی هم مسئله به همین نحو است؛ هنگامی که از فرهنگ‌سازی و به خصوص از مسیر گفتمان‌سازی آزاداندیشی سخن به میان می‌آید معمولا کسانی که ذائقه‌ی تربیتی دارند این مسیر را درست نمی‌دانند و به دنبال رقم زدن آن صرفا از راه تربیتی هستند؛ معمولا اشکال می‌شود که باید در زمانی که افراد تربیت می‌شوند -به خصوص در آموزش و پرورش- آزاداندیشانه تربیت شوند و راه حل را در اصلاح مدارس و شیوه‌های تربیتی و آموزشی می‌بینند.

هنگامی که آزاداندیشی فرهنگ شود و به عنوان یک «گفتمان» در جامعه منتشر شود، این جا نه تنها کار‌های تربیتی آن سهل‌تر و مسیر آن هموار‌تر می‌شود بلکه بسیاری از مراحل تربیت آزاداندیشانه خود طی خواهد شد و کار مربی در تربیت کوتاه‌تر و کمتر می‌شود و حتی اگر بخواهیم اغراق کنیم می‌توان گفت شاید تا حدی بی‌نیازی از تربیت در این زمینه را هم رقم خواهد زد و اساسا اینکه بدون فرهنگ آزاداندیشی مگر امکان تربیت آزاداندیشانه وجود دارد؟ بدون فرهنگ آزاداندیشی آنقدر تربیت آزاداندیش سخت خواهد شد که معمولا از خیر آن گذر می‌شود.

حفاظت شده: مدد گفتمان آزاداندیشی به تفکر و حق خواهی

این محتوا با رمز محافظت شده است. برای مشاهده رمز را در پایین وارد نمایید:

تلاشی برای آشنایی با ظرفیت های تربیتی فرهنگ

بسم الله الرحمن الرحیم

تلاشی برای دریافت منظور از ظرفیت های تربیتی فرهنگ

در تعریف تربیت گفته اند : «تربیت عبارت است از انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به‌شخص مورد تربیت، تا بتواند استعدادهای نهفته‌اش را در تمام ابعاد وجودی خویش به‌طور هماهنگ پرورش داده و شکوفا سازد و به‌سوی هدف و کمال مطلوب، به‌تدریج حرکت کند.»

همچنین برخی در تعریف فرهنگ گفته اند : « “فرهنگ” تفکّر جمعی جامعه است که در پدیده‌ها و رفتارهای اجتماعی تجلی می‌یابد و تمامی امور اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی، مادی و معنوی را متاثر می‌سازد.»

با این توجه، ظرفیت های تربیتی فرهنگ چه می تواند باشد؟
استاد فلاح چنین بیان داشته اند : «شما با انجام اقدامات سنجیده ی فرهنگی میتوانید کاری را که با جد و جهد فراوان در تربیت دنبال میکرده اید اکنون با استفاده از فرهنگ انجام بدهید و در واقع “انسان هایی را جابجا کنید”»
یکی از تبلورات این مساله در آن حالت است که نسل های نو که پس از پدید آمدن فرهنگ جدید به جامعه پیوسته اند به یکباره در همان محیطی قرار میگیرند که آورده های آن در نسل های سابق با کار فرهنگی به دست می آمد اما برای ایشان جزو مختصات پایه ی آن هاست. و این می تواند یک اتفاق آگاهانه ی تربیتی محسوب شود که البته توسط نسل های قبل صورت میپذیرد برای نسل بعد است.
اما تبلورات دیگر آن به چه صورت می تواند باشد؟

در عین حال این مساله نیز شایان توجه است که اگر سه مولفه ی فرهنگ، گفتمان و مدیریت دغدغه ها را دارای رابطه ی طولی بدانیم، در واقع هر سه تای این مولفه ها دارای آثار تبیتی هستند.

این پدیده به نظر پدیده ی غریبی به نظر میرسد لذا شاهدیم که مربیان چون ظرفیت های تربیتی فرهنگ را نمیدانند نوعا از فرهنگ برای تربیت استفاده نمیکنند، هرچند البته معمولا فهرستی برعکس را دارند یعنی فهرستی از تهدیدات فرهنگ برای تربیت.